sobie pomyśleć pierwszej przyczyny, tak samo, jak nie można pomyśleć początku czasu, lub granicy przestrzeni. — Prawo przyczynowości orzeka również, że gdy nastąpiła zmiana wcześniejsza, — przyczyna, — musi całkiem nieochybnie nastąpić zmiana późniejsza, — skutek, — spowodowana tamtą, że więc następuje koniecznie. Przez tę cechę konieczności prawo przyczynowości okazuje się jedną z form zasady podstawy, która jest najogólniejszą formą naszej całej zdolności poznawczej. [407] A jak w świecie realnym jako przyczynowość, tak w świecie myśli występuje ta zasada jako logiczne prawo racyi, a nawet i w pustej, ale „a priori“ wyobrażanej przestrzeni, jako prawo wzajemnej i ściśle koniecznej zależności położenia wszystkich części przestrzeni; szczególne i szczegółowe udowodnienie tej koniecznej zależności jest jedyną treścią geometryi. Dlatego też, — jak już wykazałem na początku, — pojęcia: „jest konieczne“ i „jest następstwem z danej podstawy“ są pojęciami zamiennemi.[1]
59) A zatem wszystkie zmiany, które zachodzą w przedmiotach objektywnych, znajdujących się w realnym świecie zewnętrznym, podlegają prawu przyczynowości i dlatego zjawiają się zawsze, bez względu na to gdzie i kiedy, jako konieczne i nieochybne. — Reguła ta nie może mieć żadnego wyjątku, ponieważ „a priori“ obejmuje wszelką możliwość doświadczenia. Co się zaś tyczy jej zastosowania w jakimś danym wypadku, to należy się tylko pytać, czy idzie o jakąś zmianę realnego przedmiotu, danego w zewnętrznem doświadczeniu; jeżeli tak, to zmiany jego podlegają zastosowaniu prawa przyczynowości, t. zn. muszą mieć przyczynę, która je, ale właśnie dlatego z koniecznością, sprowadziła.
60) A teraz przystąpmy bliżej do samego doświadczenia z tą naszą regułą ogólną, „a priori“ pewną, a więc ważną bez wyjątku dla każdego możliwego doświadczenia, i przypatrzmy się realnym przedmiotom danym w tem doświadczeniu, których możliwe zmiany podpadają pod naszą regułę. Zauwa-
- ↑ Zob. § 49. „O zasadzie podstawy,“ lub przyp. 73).
