fizykalne i chemiczne zmiany przedmiotów doświadczenia. Charakteryzują ją zawsze dwie cechy: Po pierwsze: to, że stosuje się do niej trzecie zasadnicze prawo Newtona „działanie i przeciwdziałanie są sobie równe,“ t. zn. stan poprzedzający, który się nazywa przyczyną, doznaje takiej samej zmiany, jak następujący, który się nazywa skutkiem. — Po drugie: to że zgodnie z drugiem prawem Newtona stopień skutku jest każdym razem ściśle dostosowany do stopnia przyczyny, a zatem przyrost przyczyny pociąga za sobą także równy przyrost skutku, tak, że, gdy już raz znamy sposób działania, możemy natychmiast — na podstawie stopnia natężenia przyczyny, — poznać, zmierzyć i obliczyć także stopień skutku, i „vice versa.“[1] Przy empirycznem stosowaniu tej drugiej cechy nie powinniśmy jednak mięszać właściwego skutku z jego zjawiskiem, widocznem na zewnątrz. N. p. nie należy się spodziewać, że objętość ściskanego ciała będzie się wciąż zmniejszała w stosunku do przyrostu sił ściskających. Gdyż przestrzeń, [409] w którą ciało wtłaczamy, wciąż się zmniejsza, zwiększa się zatem opór: a chociaż, zgodnie z prawem Mariotte’a, i tu także właściwy skutek, który jest zgęszczeniem, rośnie rzeczywiście w miarę, jak rośnie przyczyna, to mimo to nie można tego odnosić do owego pozornego jego zjawiska. Następnie ciepło, wprowadzone do wody, do pewnego określonego stopnia powoduje jej rozgrzewanie, ale powyżej tego stopnia już tylko szybkie ulatnianie, przyczem jednak zachodzi znowu ten sam stosunek między stopniem przyczyny, a stopniem skutku; i tak ma się rzecz w wielu wypadkach. A więc właśnie takie przyczyny w najściślejszem znaczeniu powodują zmiany wszelkich ciał nieżywych, t. zn. nieorganicznych. A poznanie i przyjęcie przyczyn tego rodzaju kieruje rozpatrywaniem wszystkich zmian, które są przedmiotem mechaniki, hydrodynamiki, fizyki i chemii. A zatem właściwą i istotną dechą ciała nieorganicznego lub nieżywego jest to, że powodują niem wyłącznie tylko przyczyny tego rodzaju.
- ↑ i „na odwrót.“
