robić, co chcę.“ Lecz niektórym bezmyślnym filozofiątkom zdaje się jeszcze po dziś dzień, że spostrzegają tam wolność woli, wskutek czego nadają jej znaczenie faktu, danego w świadomości. Pomiędzy nimi wyróżnia się pan Cousin[1] i dlatego zasługuje tu na „mention honorable,“[2] gdyż uczy on w swojem dziele: „Cours d’histoire de la philosophie, professé en 1819, 20., et publié par Vacherot, 1841,“[3] że wolność woli jest najniezawodniejszym faktem świadomości, (Vol. 1. str. 19. 20), i gani Kanta za to, że ją udowodnił tylko na podstawie prawa etycznego, stawiając ją jako postulat, podczas gdy jest ona przecież faktem „pourquoi démontrer ce qu’il suffit de constater?[4]“ (str. 50) „la liberté est un fait, et non une croyance,[5]“ (tamże). — Tymczasem nie brak i w Niemczech nieświadomych, którzy puszczają mimo uszu wszystko, co o tem powiedzieli wielcy myśliciele w ciągu dwóch stuleci, i którzy, — tak, jak szary tłum, — pojąwszy błędnie ów fakt samowiedzy, zanalizowany w poprzednim ustępie, ufni weń głoszą,[6] że wolność woli jest rzeczywiście daną. Lecz może ich niesłusznie potępiam, gdyż być może, że nie są tak nieświadomi, jak się zdaje, lecz tylko głodni, i że z tego powodu za kawałek bardzo suchego chleba uczą wszystkiego, coby się mogło podobać jakiemuś wysokiemu Imć. Ministrowi.
73) I nie jest to bynajmniej ani przenośnią,[7] ani przesadą,[8] lecz całkiem suchą i dosłowną prawdą, że tak jak kula na bilardzie wcale nie może się zacząć ruszać, póki nie otrzyma uderzenia, że całkiem tak samo człowiek nie może [424] powstać z krzesła, póki go jakaś pobudka nie podniesie lub nie oderwie ale potem jest już jego powstanie tak konieczne i tak nieochybne, jak potoczenie się kuli po otrzymaniu uderzenia. A spodziewać się, że ktoś uczyni coś, do czego go nie zachęca zgoła żadna korzyść, jest tem samem, co spodziewać się, że kawałek drzewa się ku nam poruszy, choć go żaden sznur nie ciągnie. A gdyby może uparcie zaprzeczano komuś, ktoby w towarzystwie twierdził coś
- ↑ Cousin Wiktor, francuzki filozof epoki porewolucyjnej. (1792.—1867.) Eklektyk, spirytualista, któremu brakowało zupełnie samodzielności i głębokości w badaniach filozoficznych. Uczeń Royer Callard’a i Maine de Biran’a. Pozostawał pod wpływem Hegla i starał się we Francyi rozpowszechnić filozofię niemiecką. Filozofia jego jest metafizyką, opartą na psychologii.
Wydawca tekstów Proklusa, Platona, Abélarda, Kartezyusza, Pascala. - ↑ „zaszczytną wzmiankę.“
- ↑ „Kurs historyi filozofii, wyłożony w latach 1819. i 1820., ogłoszony przez Vacherota w r. 1841.“
- ↑ „poco udowadniać to, co wystarczy stwierdzić?“
- ↑ „Wolność jest faktem, a nie wierzeniem.“
- ↑ W oryginale: präkonisiren.
- ↑ W oryginale: Metapher.
- ↑ W oryginale: Hyperbel.
