aż osiągnęła najniższy stopień poniżenia, doszedłszy do ulubieńca ministrów, Hegla:[1] aby napowrót zdusić wolność myślenia, którą zdobył Kant, uczynił on filozofię, córę rozsądku, a przyszłą matkę prawdy, niewolnicą celów państwowych, obskurantyzmu i protestanckiego jezuityzmu: ale by ukryć hańbę, a zarazem doprowadzić umysły do możliwie jak największego ogłupienia, zarzucił na to wszystko płaszczyk, zszyty z napuszystych, jałowych słów[2] i z najniedorzeczniejszego bigosu,[3] jaki kiedykolwiek słyszano, przynajmniej poza murami domu waryatów.
143) Filozofia w Anglii i Francyi stoi, na ogół, jeszcze prawie na tym samym punkcie, gdzie ją pozostawili Locke i Condillac.[4] Maine de Biran,[5] którego jego wydawca, p. Cousin,[6] (nazwał „le premier métaphysicien Français de mon temps,“[7] jest w swoich „Nouvelles considérations du physique et moral,“[8] — wyszły w roku 1834, — fanatycznym [465] wyznawcą „liberi arbitrii indifferentiae.“ Uważa ją za rzecz, która się rozumie sama przez się. Niektórzy niemieccy nowsi pismacy[9] filozoficzni postępują nie inaczej: podają oni „liberum arbitrium indifferentiae“ pod nazwą „wolności moralnej,“ jako rzecz już rozstrzygniętą, całkiem, jak gdyby owi wielcy mężowie, których przytoczyłem powyżej, byli nigdy nie istnieli. Oświadczają, że wolność woli jest bezpośrednio dana w samowiedzy, i że jest dzięki temu tak niezachwianie ustaloną, iż wszelkie argumenty przeciwne nie mogą być niczem innem, niż sofizmatami. Ta szczytna ufność wynika tylko stąd, że ci poczciwcy zgoła nie wiedzą czem jest wolność woli i co znaczy, lecz, że w swojej niewinności nie rozumieją przez nią nic innego, niż władzę woli nad członkami ciała, którą rozebraliśmy w naszym drugim rozdziale, o której zapewne też nigdy żaden rozsądny człowiek nie wątpił, a której wyrazem jest właśnie owo „mogę robić, co chcę.“ I całkiem szczerze sądzą, jakoby to była wolność woli, i chełpią się tem, że są wyżsi ponad wszelkie wątpliwości.
- ↑ Zob. przyp. 30) i 66).
- ↑ W oryginale: des hohlsten Wortkrams.
- ↑ W oryginale: Gallimathias.
- ↑ Condillac, jeden z transplantatorów Locke’a na francuską ziemię, gdzie się ten empiryzm rozwija jako sensualizm i materyalizm. Ur. w r. 1715, um. w r. 1780 i napisał w tym czasie 23 tomy dzieł. Sensualista. Dwa źródła, jakie Locke dał poznaniu, wrażenie (Sensation) i namysł (Reflexion) sprowadza Condillac do jednego do sensacyi (wrażenia). Idee i wola są dla niego tylko zmodyfikowanemi wrażeniami zmysłowemi, z których wyprowadza wszystkie funkcye umysłu. Wszystkie wiadomości i pobudki woli ma człowiek do zawdzięczenia tylko zmysłowemu wrażeniu. — Główne dzieła: „Essai sur l’origine des connaissances humaines,“ 1746. „Traite des sensations.“ „Traite des animaux.“ „La logique.“ „Extrait raisonné.“
- ↑ Maine de Biran, francuzki filozof (1766—1824), pracował szczególnie nad zasadniczem odgraniczeniem psychologii od fizyologii. Teoryę swoją opiera na fakcie, że my przeżywamy w woli bezpośrednio naszą własną aktywność, a zarazem opór tego, co nie jest naszą jaźnią („Non-moi“). Na psychologii swojej buduje system metafizyczny, który daje się streścić w słowach „volo ergo sum.“ — Dzieła jego wydał Victor Cousin w r. 1841 („Oeuvres philosophiques éditées par V. Cousin.“)
- ↑ Cousin — zob. przyp. 113).
- ↑ „Pierwszy metafizyk francuski moich czasów.“
- ↑ „Nowe rozważania nad ciałem i duszą.“
- ↑ W oryginale — philosophische Skribenten.
