re płynie z poznania marności życia i użycia, ze zmęczenia się światem i kulturą, i z ostatecznego zrzeknięcia się tego wszystkiego, — przypomina się nam Novalis i Jean Paul, Ibsen[1] i Björnson[2] Kierkegaard i przedewszystkiem Tołstoj, u którego wpływ filozofii Schopenhauera jest bardzo widoczny i ogólnie znany. Odwrócenie się od świata, szukanie szczęścia w prymitywnem życiu i fizycznej pracy, wstrzemięźliwość płciowa — oto streszczenie etycznego ideału Tołstoja.
Ale i w dziedzinie filozofii wywarł Schopenhauer wpływ niemały. Z jego bezpośrednich uczniów i zwolenników należy wymienić: J. Frauenstädta, jego wydawcę, który się najbardziej przyczynił do rozpowszechnienia dzieł i myśli mistrza; — Pawła Deussena, który wniknął głębiej w Schopenhauera, niż inni, i który owe „państwo łaski,“ wskazane przez mistrza jako istniejące i ukryte poza nieokrzesaną dziką wolą, przeniósł w jej istotę, jako rdzeń woli świata; — Filipa Mainländera, który, — zachowując zresztą naukę mistrza, — przemienia względną Nirwanę[3] w bezwzględną, uważając życie ludzkie tylko za przejście do niebytu, do absolutnej śmierci, wskutek czego uważa samobójstwo za dozwolone, gdyż istotę celu zawartego w dążeniu człowieka spełnia zniszczenie. Mainländer dobrowolną śmiercią dał świadectwo głoszonej przez siebie prawdzie; — R. Hamerlinga, poetę, którego główne dzieło filozoficzne „atomistyka woli“ już swoim tytułem wskazuje na zależność od Schopenhauera; — J. Volkelta, autora doskonałego studyum o Schopenhauerze, które nieraz przytaczałem w niniejszym wstępie; — w końcu E. Hartmanna, który na ogół wziął bardzo dużo od Schopenhauera. Jego etykę litości poddaje szczegółowej krytyce. Szczególnie rozwija dalej pesymizm, stara się go pogłębić i przedstawić jako jedy-
