Z pierwszej części mojej biografii okazuje się, że nie bacząc na wszelkie przeszkody, które los położył na drodze ukształcenia moich skromnych zdolności i rozwoju mego charakteru, te przez to w prawdzie powstrzymane zostały, ale nie dały się całkiem przytłoczyć. A jako istnieje prawo ogólne natury, iż zawsze działanie musi być równe przeciwdziałaniu, tak, zdaje się, ze względu na mnie było celowem zarządzeniem mądrej Opatrzności, iż same owe przeszkody stać się musiały niejako środkami pobudzającemi do osiągnięcia owego celu. Albowiem brak rozumnych nauczycieli i celowej lektury musi być zastąpiony przez własne myślenie. Rzadkość przydatnych do tego celu pism czyniła z konieczności tem cenniejszemi dla mnie te, które wypadkiem znalazły się w mojem posiadaniu. Musiałem zwrócić na nie całkowitą uwagę, poprawiać ich wady, wypełniać ich luki, i w ciemny a rozbity chaos wedle sił moich wnosić światło i porządek. Stopniowo rozumieć poczynałem, że wszystkie niedole, które opisałem w pierwszej części, moje i rodziny mojej, nie były wcale skutkami fatalnej konieczności, lub karą za wymarzone grzechy, jak są-
