stłumiania dzikich popędów egoistycznej przyrody była i jest nadzieja przyszłego szczęścia. W tem pożądaniu błogości niebieskiej ukryło się nawet straszne sobkostwo, które z nauki Chrystusa, z nauki opartej na miłości i wzajemności bliźnich pomiędzy sobą, wyprowadziło ascetyzm zaślepiony tylko w myśli o sobie, o własnem zbawieniu. Wprawdzie, metafizyka niemiecka, która wygłosiła istnienie sztuki dla sztuki, uznała także, ze i moralność może być sama dla siebie celem; zasady te wszakże nie utrzymały się, i kierunek utylitarny znowu przeważył. Dwaj znakomici przedstawiciele nowoczesnego zapatrywania się na zjawiska świata etycznego, August Comte i John Stuart Mill, znowu skierowują wszystko do szczęścia, do szczęścia atoli nie oddzielnej jednostki, lecz do szczęścia społecznego. W tym względzie idą oni w prostem następstwie od Platona i Morusa. August Comte szczęście osobiste poświęca szczęściu społecznemu; żąda, aby człowiek zapomniał o sobie a pamiętał o innych. Mill nie stawia tak surowych wymagań od człowieka; podług niego, wystarcza przykazanie nauki chrześciańskiej: „ukochaj bliźniego twego jak siebie samego.“
Morus bardzo słusznie uważa, że zdrowie jest istotną podstawą społeczeństwa. Zdrowie, t. j. zgodność i równowaga wszystkich czynności, nietylko bywa cielesne, ale też bywa duchowe i społeczne. Troskliwość o zdrowie jest niezawodnie jedną z najbardziej uprawnionych czynności społeczeństwa, chociaż dopiero w naszych czasach zrozumiano to należycie. Morus w tym względzie o wiele wyprzedził swój wiek. Spostrzeżenie jego, że ulepszenie warunków hygyjenicznych wpływa pomyślnie na zmniejszenie się ilości chorób i na przedłużenie życia ludzkiego, stwierdziła najzupełniej statystyka. Zastosowanie jednak tej prawdy do życia rozpoczęło się od bardzo niedawna. J. M. Ludlow i Lloyd Jones, opisując byt klasy pracującej w Anglii,[1] powiadają, że do 1832 r. nie znano prawie nauki o zdrowiu, znano tylko naukę lekarską, — zato w 1867 r. rozpoczyna się już prawdziwa powódź ustaw sanitarnych. Uznano za konieczne starać się o czystość powietrza, o to, ażeby mieszkania były czyste, suche i dobrze opatrzone, ażeby pokarm był zdrowy, aby ludzi nie kaleczono i nić zabijano pracą itd.
Lud utopijski odznacza się rozsądkiem, przemyślnością i uprzejmem zachowaniem się. Chociaż powolny, — wytrwały jest
- ↑ Die arbeitenden Klassen Englands von J. M. Ludlow und Lloyd Jones — aus dem Englischen von Julius Holtzendorff. Berlin. 1868. str. 63.
