nych ludów zapalają wyśpiarzy strasznym gniewem i stają się nieraz powodem do wojny.
W wojnie utopijczykowie nie odwagę i waleczność wysławiają, ale zręczność i chytrość, ponieważ przy ich pomocy człowiek zwycięża rozumem a nie siłą. „Lew, powiadają oni, niedźwiedź, dzik, wilk, pies i inne dzikie zwierzęta umieją w walce użytkować tylko z siły cielesnej; większość ich ma przewagę nad nami tak ze względu śmiałości jak i siły cielesnej, atoli siła umysłu i rozumu zwycięża ich wszystkich.“[1] Zdanie autora wszakże nie wytrzymuje ścisłej krytyki. Odwaga i waleczność mają też swą podstawę i moralną. Wzrost albowiem świadomości i uspołecznienia nadaje odwadze coraz bardziej charakter moralny, gdyż człowiek jaśniej widzi grożące mu niebezpieczeństwo i mocniej odczuwa to, na utratę czego się odważa.
Wychodząc z zasady, że wojna sama z siebie jest rzeczą niecną, i że chwalebniej opierać zwycięstwo na przewadze rozumu, aniżeli na przewadze siły, utopijczykowie zalecają przedewszystkiem zręczność i chytrość. Dla nich walka z wrogiem „odwszetecznia podłe drogi“; i zdrada, przekupstwo, wzniecanie niezgody i nieufności w obozie nieprzyjacielskim, wyznaczanie ceny za głowy dowódców i przywódców, oraz rzetelne wynagradzanie zdrajców i szpiegów — stanowią zwykłą broń, która nie uważa się bynajmniej za gorszą od wszelkiej innej. W tym samym niemal czasie, gdy Morus kładł w usta utopijczykom te zdania, drugi znakomity pisarz, Macchiavelli, napisał całe dzieło „Il principe“ (Władca), w którem dowodzi, iż w polityce niema wyboru pomiędzy środkami uczciwemi i niecnemi, na co nasz autor, jak widzieliśmy wcale się nie zgadza.[2] Głos można powiedzieć sumienia ludzkiego potępił[3] teoryją Macchiavelli’ego, i niepodobna nie zgodzić się z tym głosem, jeżeli wnikniemy dobrze w stosunek, jaki zachodzi pomiędzy czynami i usposobieniem moralnem człowieka. Zarówno jak pojedynczy człowiek tak i naród postępuje zgodnie ze swojem usposobieniem; a znowu z drugiej strony nagięcie się do pewnych zasad w postępowaniu, aczkolwiek nawet wyjątkowem, oddziaływać musi na usposobienie i charakter czy to narodu, czy też oddziel-
