zbiorowa) zapewni człowiekowi najwięcej swobody i samodzielności. Po nagromadzeniu środków utrzymania największą potrzebą istot ludzkich jest swoboda, i potrzeba ta nie zmniejsza się, ale wzrasta w miarę rozwoju umysłu i zdolności moralnych. Doskonałość ustroju społecznego i moralności praktycznej na tem zależy, aby zapewnić każdemu osobnikowi zupełną niezależność i swobodę czynności, któreby ulegały tylko jedynemu ograniczeniu — nie dozwalającemu czynić źle swoim bliźnim. Przeciwnie, wychowanie, któreby nauczało, lub instytucyje społeczne, któreby wymagały od jednostek zamiany swobodnego rozporządzania swojemi postępkami na pewny stopień dobrobytu, t. j. wyrzeczenia się swobody za cenę równości, — pozbawiłyby te jednostki najzwznioślejszych rysów charakteru przyrody ludzkiej. Pozostaje wykazać, do jakiego stopnia da się pogodzić zachowanie tego charakterystycznego przymiotu z ustrojem komunistycznym społeczeństwa. Nie ulega żadnej wątpliwości, ze zarzut ten jak i wszelkie inne, które czyniono systemom socyjalistycznym, jest bardzo przesadzony. Niema potrzeby wymagać od członków nowego ustroju, ażeby żyli z sobą w większej wspólności, niż to dotąd czynią, ani też ażeby ich dozorowano, w jaki sposób rozrządzać będą częścią swoją produktów i czasem wolnym, którego prawdopodobnie znaczną część każdy mieć będzie, jeżeli produkcyja ograniczy się tylko na te przedmioty, które istotnie warte są kosztów pracy. Niema żadnej potrzeby, ażeby jednostki były przykute do jednej jakiej roboty, albo do jednej jakiej miejscowości. Więzy nałożone przez komunizm będą swobodą w porównaniu ze stanem obecnym większej części istot należących do rodzaju ludzkiego. Ogół robotników w tym kraju (w Anglii) i w większej części innych i obecnie nie wiele ma możności stanowić o wyborze rodzaju zajęcia i również mało posiada swobody co do przenoszenia się z jednego miejsca na drugie; są oni zależni od prawideł stałych i od woli swych bliźnich tak samo, jak to byłoby i przy panowaniu każdego innego systemu, z wyjątkiem właściwego tylko niewólnictwa.“[1] Własność osobista, powiadają dalej przeciwnicy własności zbiorowej, zapewniając każdemu owoce jego pracy, jest najpotężniejszym bodźcem tej ostatniej. Znana jest gorliwość, z jaką pra-
- ↑ Francuskie tłumaczenie Milla — przez Courcel de Senneuil. T. I. Str. 237 i 238. W polskiem tłómaczeniu ciekawy ustęp zawierający rozbiór systemów socjalistycznych zapewne z powodu względów cenzuralnych został opuszczony.
