od tego podziału pracy (nie mówiąc o zarobku), jaki istnieje dzisiaj. Porównanie tu nawet nie jest podobnem. Nie powinniśmy zapominać tego, że komunizm uważany jako system socyjalny, istnieje tylko w teoryi, że dzisiaj łatwiej zrozumieć trudności, jakie on przedstawia, niż środki, jakieby mógł posiadać; i że umysł ludzki rozpoczyna dopiero obmyślać szczegóły ustroju, któryby przezwyciężył trudności, a wydobyłby z przedstawiających się jak największą korzyść. Niemożność przewidzenia i oznaczenia dokładnego sposobu, w jakiby się zachować należało wobec trudności, nie jest jeszcze dowodem, że ustrój ten nie ma być najlepszym i ostatecznym dla społeczeństwa ludzkiego.“
„Jeżeliby wypadało wybierać pomiędzy komunizmem ze wszystkiemi jego niedogodnościami i pomiędzy obecnym stanem społeczeństwa z wszelkiemi dolegliwościami, jakie on sprawia, i niesłusznością, jaka go cechuje; jeżeliby koniecznem następstwem instytucyj własności osobistej miał być podział dochodu taki, jaki obecnie widzimy, t. j. prawie zawsze w odwrotnym stosunku do wykonanej pracy, ponieważ najlepsza część wypłaty przypada dla tych, którzy nigdy nie pracowali, następnie dla tych, których praca jest niemal zupełnie nominalna i tak dalej podług zstępnej skali, przyczem wynagrodzenie zmniejsza się w miarę, jak praca staje się uciążliwszą i przykrzejszą, aż nareszcie dochodzi do tego, iż przy pracy fizycznej najwięcej męczącej i najwięcej wyczerpującej siły cielesne nie można z pewnością rachować na zapewnienie sobie rzeczy niezbędnych do życia; jeżeliby nie było innego wyboru jak tylko pomiędzy stanem obecnym i komunizmem, to wszystkie trudności komunizmu, wielkie czy małe, byłyby pyłkiem na szali przy oznaczeniu wagi tego lub owego systemu.“[1]
Ustrój społeczny oparty na własności zbiorowej, w którym przestrzeganoby ściśle zasady równości, musiałby wprowadzić do życia pewną jednostajność. Tymczasem ludzie nie są usposobienia jednakowego, i okoliczność ta jest niezmiernej wagi dla rozwoju umysłowego ludzkości. Własność osobista, pozwalając każdemu urządzić się podług własnego usposobienia, więcej odpowiada przyrodzie człowieka. Tak atoli, jak widzieliśmy, nie jest. Bardzo mała tylko liczba ludzi ma możność urządzić się odpowiednio do swych życzeń; reszta musi najzupełniej zastosować się do tych warunków, jakie się jej przedstawiają. Przypuszczając nawet, że w ustroju społecznym opartym na podstawie własności zbiorowej
- ↑ Franc. tłóm. Milla — str. 234 i 235.
