W historji, pieśniach, podaniach, legendach znajdujemy obrazy dawno minionej przeszłości. Czy pragniemy je ujrzeć?
— A co to jest historya?
— Co to znaczy: podania historyczne?
Historja opowiada nam wszystko, co się działo od najdawniejszych czasów, kiedy nietylko naszych ojców i pradziadów nie było jeszcze na świecie, ale nie było Polaków ani Niemców, Francuzów ani Japończyków, a cała ziemia inaczej zupełnie wyglądała.
Z historji wiemy, co ludzie robili przed kilku tysiącami lat, jak żyli, prowadzili wojny, do kogo się modlili, jakie budowali gmachy; — ale wiemy to dobrze tylko o tych ludach, które umiały pisać, więc pozostały o nich pewne wiadomości w starych księgach i na przeróżnych pomnikach.
Co się działo w Polsce, zaczęli spisywać dopiero księża, kiedy wiara chrześcijańska rozszerzyła się w naszym kraju. Przedtem pisać nie umiano, więc tylko ojciec dzieciom opowiadał, co widział, co pamiętał, jak to dawniej było. Starzy ludzie lubili opowiadać, a nawet układali pieśni o tem, co było dawniej: o bitwach, klęskach i zwycięstwach, o sławnych, dzielnych ludziach. Ale opowiadając lub śpiewając, każdy rzecz trochę zmieniał po swojemu, i tym sposobem prawdziwe zdarzenie przeistaczało się coraz bardziej, a nakoniec stawało się tak dziwne, że trudno nawet zgadnąć, co w niem jest prawdą, a co zmyśleniem.
Takie zmienione opowiadania o bardzo dawnych czasach, często nieprawdopodobne, nazywamy podaniem historycznem.
Historja uczy nas prawdy.
W podaniu historycznem może być dużo zmyślenia.
