Strona:Cesarz Juljan Apostata i jego satyra Symposion.djvu/02

I.

 Ustrój polityczny miasta-państwa, odpowiadający danym warunkom, dopóki panowanie Romy mieściło się w ciasnych granicach, coraz mniej był stosowny z rozrostem obszarów, a już zgoła stał się nierealnym, odkąd do państwa wcielone zostały oprócz ziem italskich dalekie kraje na kontynencie europejskim i za morzem. Przez pięć stuleci od usunięcia władzy królewskiej trwały rządy senatu i ludu; przewagę posiadał — choć nie w równej mierze przez cały czas trwania republiki — senat, zgromadzenie nieliczne, składające się zaledwie z tysiąca członków. Gdy po zaciętych walkach stronnictw, które rozłamywały to Zgromadzenie, Oktawjan w bitwie pod Actium zdobył władzę, nie postąpił po myśli przybranego ojca, Juljusza Cezara, nie stworzył dziedzicznej monarchji wedle wzoru hellenistycznych królestw Wschodu, zajął stanowisko naczelnika obywateli, przybrał tytuł „princeps“. Rozszerzając następnie swe kompetencje, przyjmował je z tytułem czasowo ograniczonym i władzą dzielił się z senatem. Tyberjusz trzymał się programu Augusta. W późniejszych czasach działali w tym duchu cesarze niektórzy, jak Neron Trajan i Antoninus Pius, inni z biegiem czasu oddalali się coraz bardziej od tego systemu. Myśl Oktawjana zapewnienia godności cesarskiej członkom domu julijsko-klaudyjskiego nie miała wyniku trwałego; niedługo zajmował on stanowisko, zostawione mu w spuściźnie przez wielkiego przodka. Także w czasach późniejszych nie wielu imperatorów zdołało zapewnić panowanie swym rodom. Senat często też nie rozporządzał godnością cesarską. Wojsko, złożone przeważnie z obcych szczepów, a broniące granic Rzeczypospolitej, samowola legjonów, osobliwie gwardji przybocznej, lub nawet przypadkowe okoliczności, decydowały przeważnie o powołaniu na tron. Przez lat przeszło trzysta pięćdziesiąt — od objęcia władzy przez Oktawjana aż do dominatu Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego — osobistości różnego pocho-