Strona:Dzieła Krasickiego dziesięć tomów w jednym (Polona).djvu/308

postawiona, i rozkazującemu i słuchającemu nieznośna jest : rozkazującemu, wprowadzając go w ustawiczną troskliwość; słuchającym, tracąc w nich ochotę do posługi.
 XIII. Nieznacznie z pierwszej materyi o dozorze czeladzi wpadliśmy w dyskurs o porządku i ochędóztwie. Porządek duszą jest wszystkich rzeczy, rzekł Pan Podstoli. Dobrem a jednostajnem rzeczy ułożeniem świat trwa. Z większych do mniejszych rzeczy biorąc wstęp i pochop; to, co w powszechności uważamy, do szczególnych stosować powinniśmy. Trafiało mi się częstokroć widzieć gospodarzów skrzętnych, sobie i czeladzi wszystkiego ujmujących, z tem wszystkiem majątek ich niszczał. Ciekawie szperałem, jakie mogły być przyczyny tak przeciwnych na pozór konsekwencyj; nie insze znalazłem nad nierząd. W zamięszaniu powszechnem nie jest rzecz podobna, aby oko jednego człowieka dostrzedz mogło rozstrzelanych, że tak rzekę, części; porządek każdej właściwe miejsce oznacza; jednakie zgromadza, podobne zbliża; stąd w ułożeniu należytem i właściwej symetryi zostając, łatwiej pod oko podpadają, i bez. pracowitego zatrudnienia użyte, poprawione, lub odmienione być mogą. Idźmy z mniejszych rzeczy do większych : rząd dobry wzniósł małe państwa, wielkie nierządem upadły; i to przysłowie, a bardziej paszkwil ojczyzny naszej : Polska nierządem stoi, jak jest fałszywe z gruntu, tak daj Boże, żeby nas kiedy o zgubę nie przyprawiło.
 Gdy mówię o rządzie, biorę go w jak najściślejszem tłumaczeniu. Nie dość jest, trzymać się ściśle raz przepisanej planty w rzeczach ważniejszych; nie dość jest do mniejszych używać powszechnych reguł, i według nich się obchodzić : porządek z tych reguł, jako ze źródła wychodzić powinien, ale w tem ujściu trzeba, żeby rzecz każda, choćby się zdawała najmniejszej wagi, zmierzała przecie do powszechnego celu, i miała, że tak rzekę, piętno pierwiastkowej symetryi. Tu się dopiero stosować, tu służyć może owa wyżej wspomniona dobrze nakręconej machiny komparacya. Doświadczenie długie wdraża części do jednostajnych obrotów, i ujmuje pracy troskliwego dozoru : może więc ten, który machinę sporządził, niekiedy odpocząć, ale nigdy tak sobie dowierzać nie powinien, żeby niekiedy sprężyn nie opatrzył.
 Za dobrym rządem idzie ochędóztwo, przymiot istotny uczciwego domu. Mniemają niektórzy, iż do dobrego gospodarstwa mniej należy; ja trzymam przeciwnie. Ochędóztwo skutkiem jest porządku : gdzie go więc nie masz, porządek tam być nie może, gdzie zaś nie masz porządku, tam nie masz gospodarstwa. Ochędóztwo zdrowiu służy; więc i względem bydląt, istotnej części gospodarstwa, zachowane być powinno. Tak długo trwający mór, kto wie, jeżeliby niebył w pierwiastkach zatrzymany, gdyby się gospodarze umieli z nim ochędóżnie obchodzić.
 Ci, którzy powierzchowność nazwali znakiem tego, co się wewnątrz człowieka dzieje, największą dali ochędóztwa zaletę. I wprawdzie nadto w tej mierze pozór nie zdradził.
 Inszych życia przepisów wykonanie częstokroć bywa trudne, czasem ledwo podobne; ochędóztwo w każdym stanie i okoliczności zachować łatwo można : zachować zaś powinniśmy nie tylko dla naszego własnego dobra, ale i przez wzgląd dla inszych, żebyśmy oczu cudzych nie obrażali. Trzyma więc ochędóztwo niepospolite miejsce między cnotami towarzyskiemi, i wypłaca się nam za starania, które o niem mamy; gdy powierzchowność naszę, jeżeli nie wdzięczną i miłą, znośną przynajmniej czyni.
 W rozmaitych darach natury, przyrodzenia dawca, użyczył człowiekowi, czego mu tylko potrzeba, przecież nie dość było na tem dobroci jego : też same dary użyteczne wewnętrznemi przymioty, wdziękiem powierzchownym okrasił.
 XIV. Pytałem się Pana Podstolego, jakich zażywał sposobów, żeby dostać sług dobrych, albo ich takiemi uczynić? Łatwe są, odpowiedział, a wszystkie od pana zawisły. Naprzód nie trzeba być skorym w przyjęciu. Wiele zawisło na dobrym słudze : trzeba więc ile możności poznać jak najgruntowniej, charakter, przymioty, skłonności tych, których przyjmujemy. Nie jest to dzieło jednego dnia. Powierzchowność częstokroć zdradza, postać skromna tai niekiedy gwałtowne passye. Wiek zepsuty chytrość uczynił przymiotem wszystkich stanów. Umieją już i niższej kondycyi ludzie inaczej czynić, niż myślą, inaczej się pokazywać, niż są w istocie. Poznanie charakterów ludzkich, jakem wyżej namienił, nader jest ciężkie, jednak konieczne, trzeba więc, ile możności, udawać się do tej nauki, bez której, jeżeli przedtem obejść się było ciężko, teraz niepodobna.
 Ci wszyscy, którzy u mnie służą, albo w domu moim urodzili się i zrośli, albo jeszcze od rodziców pozostali, albo jeżeli przychodnie, na lat kilka przed przyjściem do mnie, byli mi już znajomi. Wiem ja, co to jest rekommendacya, albo ceremonialne listów odstajnych zalecenie. Fałszywa to moneta pod dobrym ślepiem. Nie oglądam się więc na te paszporty, wolę się czasem obejść bez usłużenia, niż puszczać na hazard rzecz takową, od której wygoda i spokojność moja zawisła. Jakoż niezawiodłem się na tej mojej, może w oczach cudzych zbytecznej, troskliwości. Mam czeladź dobrą, wierną, spokojną. Jeżeli z swojej strony dobrze mi służą, ja z mojej miałem zawsze i mam za najistotniejszą powinność, dotrzymać im tego punktualnie, com obiecał. Niewielkie u mnie jurgielty, alem żadnemu zasług nie winien. Staram się też pochwałą, datkiem, nagradzać ich wierność, ich powolność. Nieuczciwemi słowy, miną pogardzającą, tyrańskiemi męczarniami, jarzma ich nie powiększam. Poufałości i dystynkcyj zbytecznych strzegę się; a tak w równej zostajemy mierze, oni posłuszeństwa bez upodlenia, ja zwierzchności bez okrucieństwa.
 Dobrze ten powiedział, który kazał się zapatrywać na sługi, jak na przyjacioły nieszczęśliwe. Znajdują się w tej krótkiej maxymie, wszystkie obowiązki dobrego pana.
 Ma kto jednego sługę, niech tak jego prace rozmierza, iżby nie był zbytecznością posług przygnębiony. Ma wielu, niech takowy między niemi uczyni rozmiar, żeby rozdzieleniem usługa panu stała się zdatna, służącemu znośna. Wielość czeladzi jakowąś okazałość sprawia, ale najlepiej jest usłużonym, kto mało ma posługaczów. Roztropność nie tylko ich wybór, ale i liczbę ustanawiać powinna.
 W dobraniu domowników nietylko na własną wygodę, ale na stan swój wzgląd mieć należy; kto wysoki urząd na sobie nosi, jednę część domowników dla siebie,