pocztami, czyli to służebników, czyli umyślnie na ten koniec uzbrojonych żołnierzy śpieszyli na obronę krajową, i poddawali siebie i lud swój pod władzę hetmanów.
Doznała częstokroć użyteczności takowych hufców ojczyzna, zachęcała więc obywatelów do podobnych czynów, i pochwałą i nagrodą. Chcąc ci dobrzy obywatele zawsze do obrony publicznej być gotowymi, zaczęli trwale nadwornych żołnierzy trzymać. Niektórzy, jakoto ów wielki Jan Zamojski i Janusz Xżę Ostrogski, ustanawiając ordynacye, razem przy nich uczynili fundusz trwały na pewne roty żołnierskie do usług publicznych. Niektórzy twierdze w dobrach własnych założyli, zamki działami opatrzyli.
W tych wszystkich zaś czynnościach nie inszy mieli cel nad ten, iżby majątku swojego użytek, nie na przepych i zbytek próżny, ale na usługę miłej ojczyzny obracali. Wiedzieli oni dobrze i czuli, iż od szczęśliwości publicznej dobro szczególne każdego obywatela zawisło. Hojnie się więc przykładali do tego wszystkiego, co być uznawali z pożytkiem krajowym. Były w tem może niekiedy i zdrożności, ale gdzież takie ustawy lub dzieła, gdzieby się złe nie zakradło? Co więc mogło być zdrożne w ojcach naszych, strzeżmy się tego : ale też umiejmy ich naśladować w dobrych przykładach, które nam po sobie zostawili.
I. W dni kilka po przyjeździe, widząc, iż Jmć Pani Podstolina z kilką wiejskiemi niewiastami rozmawiała, wzięła mnie ciekawość pytać się jednego z domowych, czego te niewiasty potrzebowały. Oto, rzekł, przyszły po lekarstwo, a Jejmość wypytuje się o chorobie, nim sama chorych odwiedzi.
Gdyśmy się zeszli z Panem Podstolim, dałem mu poznać bojaźń, którą miałem w tej mierze, ażeby takowe lekarstwa czasem, zamiast poleczenia bardziej nie zaszkodziły. Masz WPan i wielce sprawiedliwą przyczynę troskliwości, i bojaźni, rzekł Pan Podstoli, ale ta względem żony mojej miejsca mieć nie może. Między pospólstwem trafiają się choroby, są bowiem ludźmi tak, jako i my : że jednak mniej zbytków od nas znają, choroby ich rzadsze, i mniej od naszych niebezpieczne; idzie zatem, iż uzdrowienie łatwiejsze, i lekarstw prostych zażywać im potrzeba. Te, ile temperamentom niezbyt nadwerężonym, skutki i prędkie i pożądane przynoszą, a przy wczasie i wstrzemięźliwości więcej działa natura, niż kunszt. Poddani nasi, oprócz tego, iż są najistotniejszą gospodarstwa cząstką, ludzkość sama za nimi mówi, religia wspomagać bliźniego każe, a słodycz dobrze czynienia sama przez się, i pobudką jest i nagrodą.
Dość jest przykry sam z siebie stan poddanych, żebyśmy nie mieli się starać o to, aby go, ile możności, słodzić wszelkiemi sposobami. Najdzielniejszy z tych sposobów oszczędzać w pracy, iżby uszczerbku w zdrowiu nie przyniosła; gdy zaś mimo oszczędzanie nasze, insze, czyli to zwierzchne, czyli wewnętrzne przyczyny wprawią w chorobę, należy wspierać siły osłabione, i do pierwszej czerstwości przywracać. Staramy się z żoną moją tak czynić, i Pan Bóg bardziej może naszej dobrej woli, niż skuteczności lekarstw błogosławi.
Dobra czasem intencya złe skutki przynosi, mówił dalej Pan Podstoli : chcąc chorego uzdrowić częstokroć niewczesnym ratunkiem powiększa się choroba. Przykłady tego w okolicach naszych częste, tym hardziej, ile że w blizkości ani cyrulika, ani doktora dobrego nie mamy.
Oddałem jednego z poddanych na naukę do bardzo doskonałego cyrulika, był przy nim lat kilka, i gdy wrócił, dał poznać, iż czasu nadaremnie nie strawił. Że jednak spuszczać się na niego zupełnie w leczeniu chorych nie możemy, żona moja ma domową apteczkę, nie tylko jakeś WPan widział od wódek i przysmaczków, ale i co do lekarstw. Sprowadziliśmy niektóre xięgi, które o leczeniu chorób piszą. Że w sobie, ile pisane dla wieśniaków, pospolicie proste i łatwe sposoby leczenia zawierają, chwyciliśmy się ich tym bardziej, ile że się wszystko skutecznem doświadczeniem, i na poddanych i na czeladzi, sprawdziło.
Lekarski kunszt, według zdania mojego, nie tak bardzo trudny, jak się być zdaje. Uczynili go podobno umyślnie takim lekarze, aby tym większy osobom swoim szacunek sprawili, a zatem i korzyść. Przyrodzenie w działaniach swoich prostym idzie torem : ten dobrze uważany nauczyć nas powinien, czego używać, czego się strzedz. Wstrzemięźliwość najlepszą do zdrowia prezerwatywą; kto przeciw niej wykracza, później lub prędzej, zawsze szkodować musi.
Narzekamy na teraźniejsze wieki, iż ludzie są w nich słabsi, niżeli przedtem byli, a zatem krócej żyją. Wiek nic nie winien, świat się me zestarzał, my naszym niedołężnościom dajemy przyczyny, my sami sobie krócimy życie. Żarłoczność, pijaństwo, rozpusta, niewczas, trawią siły tym bardziej w tym wieku, im prędzej młodzież nasza na wolność, a przeto na nasycenie żądz wychodzi. Dawniej panna w lat dwadzieścia kilka idąca za mąż, w samej właśnie porze do stanu małżeńskiego szła : teraz częstokroć i w czternastym roku matką : nie trzeba się więc dziwować, iż zbyt wczesne owoce do właściwej pory nie dochodzą. To, co się dzieje z córkami, dzieje się i z synami; widzimy też trzydziestoletnich starców, a gdy ci ostatki zgrzybiałego przed czasem wieku w małżeństwie prowadzą, czegóż się spodziewać nad niepłodność, lub płód nikczemny i niedługowieczny?
Z tych i innych podobnych rozmów nieznacznie przyszedł dyskurs o sposobach, jakiemi zdrowie zachować, ażeby poratowania lekarskiego nie potrzebowało. Namieniłem już, rzekł Pan Podstoli, iż wstrzemięźliwość najlepszym jest sposobem : im się bardziej od niej oddalamy, tym większy szwank zdrowie cierpi. W pospolitem używaniu wstrzemięźliwość znaczy zachowanie miary właściwej w każdej rzeczy. Tak zbytki widoczne, jako i te, które wewnątrz nas są, a o zmysły się obijają, równie zdrowiu szkodliwe. Żal zbyteczny częstokroć zabija, radość niekiedy równie szkodzi, gniew gwałtownie wzrusza, zazdrość wewnątrz ssie; zgoła ile żądz mięszających umysł, tyle przyczyn słabiących zdrowie.
Namieniłem już o zewnętrznych zbytkach, jakie są pijaństwo, żarłoczność, rozpusta, niewczas. Uwaga zawczasu ostrzega, jak się gwałtownym wzruszeniom opierać. Pełne maxym obyczajności mędrców są xięgi, a co największe rozumu wysilenie przenosi, święte religji obowiązki, nie tylko wzruszeniom nieprawym, ale
