Po zaszłym pokoju wrócił się do ojczyzny, i umieszczony był w wojsku. Przez lat kilkanaście służby, gdy był już pułkownikiem, a regiment jemu należący się siedemnastoletniemu paniczowi dano, lubo ten znaczną kwotę pieniężną w nagrodę ofiarował, z upewnieniem od rozdawczej zwierzchności, iż go pierwszy stopień równy temu, który miał wziąć, nie minie; pieniądze odesłał, za półkownikostwo według ustaw należące się, wziąć opłaty nie chciał, a dawszy takową odpowiedź, iż się zdatność intrygą nie nabywa, a pieniędzmi cnota nie płaci, powrócił do gniazda ojczystego, i już od lat kilkunastu w niem spoczywa : swoim uprzejmy, poddanym względny, powszechnie czczony, a tym, którym się użycza, nader miły.
X. Różne były nasze w czasie przechadzki rozmowy, a coraz dalej idąc, gdym postrzegł owę wieś graniczącą z Panem Podstolim, o której nabyciu łatwem, a razem o wstręcie od jej nabycia dnia wczorajszego mówiąc, dawał przyczyny, dla których to nabycie nie przyszło do skutku; przypomniałem mu, iż nie uspokoił jeszcze ciekawości względem jednej, dla której się wstrzymał od jej kupna.
Opowiem ją, rzekł, jeżeli nam jeszcze gość jaki nie przeszkodzi. Umysł coraz nowego odzierżenia, nie tylko wojowników, ale i gospodarzów napada, a że tamtym na mocy pokonawczej czasem schodzi, a wprzód się dobrze namyślać muszą, żeby i sami nie stali się tych których wyzuć chcą, łupem, rzadsze są z ich strony przykłady : zaś ze strony szczególnych rówymże zapałem uwiedzionych, codzienne prawie. I jabym się w ich liczbie mieścił, gdyby mnie i uwaga, i przykład wielu zawiedzionych, nie ostrzegł. Mówmy, co chcemy mimo najdokładniejsze obyczajności prawidła, rzadki się taki znajdzie, któryby sobie powiedział, iż ma tyle, wiele mu potrzeba.
Nie mówię o chciwych w najpodlejszym rodzaju ludziach : tym się nie rzecz, ale dogodzenie żądzy podoba, zawsze jednak z zawodem, bo dogodzić żądzy raz wkorzenionej, nie mogą; ale nad tymi się zastanawiam, i sam się poniekąd w ich liczbie kładę, którzy nie z chciwości, iżby posiedli, ale z porachowania zysku i wygody pragną rozszerzyć własność. Nie masz wsi, którejby, choćby najlepszą była, na czemkolwiek nie brakło. Moja, naprzykład jakem ją objął, zdawała mi się mieć to wszystko, czego w gospodarstwie żądać było można; gdy jednak znacznie powiększyła się ludność, gruntu brakło; za większą nierównie niż przedtem bydła liczbą, pastwiska stały się niedostateczne, i las na opał i budowlę, nie wystarczający.
Skądinąd więc, u siebie wynaleźć nie mogąc, zasięgać wsparcia tych potrzeb należało, a zatem przyszła chęć rozszerzenia, zdarzyła się sposobność nabycia nowej wsi, którąśmy wczoraj odwiedzili, a przyznam się WPanu, iżby i ta trzecia nie zawadziła. Ale oprócz już przełożonych przyczyn, które mnie od jej nabycia sprawiedliwie odwiodły, tę, która się została do opowiedzenia, powiem.
Każdy nałóg pomału wzrasta i zawsze przyczynę do usprawiedliwienia swego, zwłaszcza z początku znachodzi. Zakorzeniony idzie już wciąż, i o przyczyny nie dba. Jak inne, tak i nabywczy wkrada się pomału, zaś wzrasta śporo, ma bowiem przyczyny pozorne, a skutki pochlebiające miłości własnej. Bogactwa w tym wieku, gdzie, jak mówili starzy: Virtus post nummos : Cnota po pieniądzach; bogactwa są największym zaszczytem, a nabywacz jawne zamożności swojej gdy daje dowody, tym dzielniej i chwałę, i zaszczyt, i wzięcie zyskuje. Przestawałem zrazu na jednej wsi, i przekonany, iż w dwóch razem gospodarować nie można, anim myślał o drugiej nabyciu.
Zdarzyły okoliczności, iż przyszło do kupna wsi, gdym to w dość przyległej znalazł, czego w mojej nie dostawało. Niedługo jednak trwałem w owych myślach : że już mam, czego mi było potrzeba; nowe mi się bowiem marzyły. Owa królewszczyzna złączyłaby obiedwie wsi moje, a cokolwiek w sobie zawiera, chęć kupna stawiała mi to za istotnie potrzebne. Cóżby się było stało, gdybym i tę trzecią kupił, jeszczeby się czwarta potrzebniejszą wydawała, a tak coraz postępując trafiłbym i do morza. Wstrzymałem więc zapęd niepotrzebny i szkodliwy, a tego wstrzymania, nie tylko wewnętrzne przeświadczenie, ale i przykład cudzy był wsparciem i pobudką.
Rzadko zbyt skory nabywacz na swoje wyszedł. Prawda jest, i temu zaprzeczyć nie można, iż to jest najlepsze pieniędzy użycie, gdy się, jak mówią, w ziemi zakopywają, tojest, gdy się niemi ziemia nabywa. Ale zbytnia chciwości złe obrachowanie częstokroć kupujących zawodzi. Gdy się własne pieniądze w ziemię kładą, mniejsza jest prawda, ale pewniejsza korzyść z nich : ale gdy zbyt zagorzała chciwość coraz większego szukając rozszerzenia, mniema, iż darmo, gdy za cudze pieniądze kupuje, naówczas samochcąc skłania się i sposobi do pewnego upadku.
Pożyczone pieniądze ścisłej wyciągają corocznie opłaty, kupione dobra wydatku; gdy więc z dwóch stron w nadzieje przyszłego, a częstokroć zawodnego zysku płacić należy, nieznacznie zwiększają się długi, i na to tylko obszernie rozszerzone majętności służą, iżby je dłużnicy między sobą rozebrali. Zbyt zagęszczone takowych podupadłych nabywaczów przykłady, otworzyły mi oczy, i chociaż nie trzeba mi do nowego kupna szukać cudzego wsparcia, wolę się ustrzedz niebezpieczeństwa, niżli się na nie narażać.
XI. Z powtórzonych rozmów o Panu Pułkowniku, nieznacznie uczynił się wstęp do zastanowienia nad nierównie teraz bardzie rozpoztartym, niżeli był przedtem, stanem żołnierskim.
Nie było przedtem, ile z dawnych dziejów zasięgnąć można, tak u nas, jako i w innych narodach, oddzielnego od innych żołnierskiego stanu, mówił Pan Podstoli. Każdy sposobny do obrony, w przygodzie stawał na pogotowiu, aby albo odpór dawał najezdnikom, albo sam wraz z drugimi nachodził. Zczasem i coraz porządniejszym układem rzeczy, ustanowione były i wybrane z gminu osobne poczty, trwale w usłudze i płatne, jedynie na to, aby broniły i strzegły.
Taka była u Macedonów owa sławna od czasów jeszcze Filipa phallanx. W Tebach poczet braci, u Rzymian zaś od samego pierwszego ich króla Romulusa Celeres, młodzież rzezka ku straży monarchów oznaczona, i ku jak najprędszemu rozkazów ich pełnieniu : skąd nazwisko wzięli. Te więc, ile pamięcią dosięgnąć mogę, są pierwsze porządne hufce trwałe, i jedynie do broni użycia wyznaczone. Jak więc cel szacunek rzeczy oznacza, godne wprawdzie uszanowania żołnierstwo, gdy ma w zamiarze bezpieczeństwo krajowe.
Przepisy żołnierskie są ścisłe, przykre i trudne do
