Temu najpotrzebniejsza rada, kto rozumie, iż się bez niej obejdzie.
Jak sowa nie lubi słońca, tak szalbierz spojrzenia poczciwego człowieka.
Nikt bardziej w drugim nienawidzi występku, jak ten, który go dla własnego użył pożytku.
Najszpetniejsze dzieci, pięknemi są w oczach rodziców, a to w tem właśnie natężeniu, w jakiem każdy jest kontent ze swojego rozumu.
Najnieszczęśliwszym z ludzi jest człowiek zazdrośny, bo wszyscy na jego udręczenie pracują.
Roztropność bez męztwa mało nada; męztwo bez roztropności wściekłością jest.
U sąsiada mojego bawiąc przez czas niejaki, miałem zdatną porę przypatrzyć się sposobowi życia i rozrządzenia domu jego. Podobała mi się uczciwość, stół smaczny i ochędóżny, domu należyte rozrządzenie; zgoła znalazłem rzeczy tak ułożone, iż z przystojnością łączyła się oszczędność. Zbytku wprawdzie nie było, ale też na niczem nie brakło.
Wschodząc dalej w szczególne domu rozrządzenia, zastanowiłem się nad sposobem wychowania trzech córek gospodarza. Była (jako zwyczaj teraźniejszy prawie powszechny niesie, i przykazuje) przełożoną nad niemi Madam Francuzka, panna i letnia i bez wdzięków, ale i śmiała w spojrzeniu, ruchawa w giestach, i wymowna wielce. Ta, gdym się z nią wdał w rozmowę, wielbiła nieskończenie dzieło Rajnala o handlu Amerykańskim. Że ta xięga ma z niektórych miar swoję zaletę, zostawiłem ją w zdaniu, lubo, jak mi się zdawało, nieco przesadzonem, gdy ją zwała ostatnim stopniem wysilenia ludzkiego. Dowiedziałem się dalej wciągu rozmowy, iż panny, straży jej oddane, czytają Rajnala, jak mówiła Madam, dla wprawienia się w francuzczyznę, i dla na brania potrzebnych wiadomości. Czytałem i ja Rajnala : roztrząsając więc w sobie, co on pisał, a stosując rzecz do edukacyi panieńskiej, nie zdało mi się, iżby wyrok Madamy, miał być podanym ku naśladowaniu; to jedno może służyć, iż o pieprzu, imbierze i sztokwiszu czyni wzmiankę; a niezłe byłoby, iżby zabierające się do stanu małżeńskiego panny, zawczasu sposobiły się ku gospodarstwu, a zatem wiedziały, po czemu pieprz, imbier i sztokwisz.
Granie, rysunek i taniec, nie są rzeczami złemi, ale żeby granie, rysunek i taniec zabierały czas prawie cały wychowania panien; z przeproszeniem ojców, matek i Madam, mnie się to nie zdaje. A naprzód pytam się, jaki jest cel wychowania panien? Jeżeli tak ubogie, iż im malarkami, śpiewaczkami, tanecznicami być potrzeba, na to nie mam co mówić; ale naówczas bez Madamy obejść się można; ubóztwo doda zdatności, potrzeba stanie za mistrzynią. Te więc wszystkie przymioty, które ku przypodobaniu się jedynie zmierzają, według ich celu szacować należy, ale nie są one istotą lecz przydatkiem, są to ramy do obrazu, ale nie obraz. Gdy więc ten od lada jakiego malarza jest zrobiony, im bardziej rzeźbą naddane i złotem powleczone są ramy, tym gorzej się wyda. Trzeba płci niewieściej wdzięków i przymilenia, cale się zatem nabyciu ich nie sprzeciwiam: powtarzam jednak, com już powiedział, iż na graniu, tańcu i rysunku, doskonałości damskiej nie zasadzam, ale też i nad doskonałością damską zastanowić się nieco należy.
Czytające panny młode Rajnala o handlu Amerykańskim, odebrać mogą pożytek z francuzczyzny, i w tem się z Madamą zgadzam; ale iżby nabrały potrzebnych stanowi swojemu wiadomości, wybaczy Madam, że się w tej mierze z nią zgodzić nie mogę.
Uczące się młode osoby, od pierwiastków rzeczy zaczynać mają : nie jest z tego rodzaju sięga o handlu i politycyzmie; a gdy jeszcze tak jak ta, zawiera w sobie zdania zbyt wolne, i wyrazy mniej przyzwoite, natenczas nie tylko wiadomości zdatnych nie nada, ale wcale niezdatnych nauczy. Z tychto, i podobnych dziełu temu czytelnictw, nabrała płeć niegdyś pobożną zwana, w wierzeniu uszczerbku, w obyczajach skażenia.
Namieniłem był Madamie o xiążce sławnego Fenelona, dającej prawidła wychowania panien. Nie pomału zadziwiłem się, iż ta, która się tak doskonale znała na pieprzu, nie wiedziała o niej, przynajmniej takie jej było zeznanie; niepodobna albowiem rzecz zdawała mi się do wierzenia, iżby osoba, która się jedynie poświęciła mistrzyństwu, mogła o takowem piśmie nie wiedzieć. Cożkolwiek bądź, w dalszej rozmowie z Madamą postrzegłem w niej to, co się pospolicie w niedouczonych znachodzi : wielką słów płynność, przy brzmieniu wzniosłem, dość mało znaczących, zaufanie w sobie dość dokładne, i wielką miłość osobliwości : ta nie każe się trzymać ścieżek utorowanych, i przenosi imbier nad Fenelona.
Zbyt uczone czytelnictwa nie powinnyby płci niewieściej być zatrudnieniem; nie dla tego iżby zdatnej, ku zrozumieniu i nauczeniu się pojętności nie miały, ale zbyteczne w nauki zacieczenia wiele czasu zabierając, odejmują sposobność do pełnienia innych obowiązków, a te są dość liczne i istotne w stanie przyszłym małżonek i matek.
Te względy, powinnyby zastanawiać rodziców, mniemających, iż płci męzkiej staranność większa należy w wychowaniu, niżli niewieściej. Lubo więcej synów uczyć potrzeba, niżeli córki, ledwo nie większej jednak pilności w wychowaniu płci niewieściej używać należy. Trzeba razem, iżby znały posiedzenia wdzięki, a ustrzeżone były od tego, co je niebezpiecznemi czyni; trzeba iżby nabierały tego, co służy ku przypodobaniu się, a razem zbyteczną chęć przymilenia się, poskramiały; trzeba, iżby wiedziały, co im wiedzieć należy, a ukrywały wstydliwą skromnością wiedzenie swoje a co za największą zwłaszcza w teraźniejszych czasach rzecz kładę, gdy niepodobna iżby złych przykładów nie widziały, żeby się niemi nie dały uwieść. Lepiej to nad Madamy zdziałać mogą starowne matki, które i dobierać mistrzynie, i równie jak na uczone, tak i na uczące mieć baczność powinny.
Nie od rzeczy zdaje mi się będzie przytoczyć pisarza jednego Angielskiego dość stosowne w tej mierze wyrazy : « Co za wdzięczna byłaby zabawa oddalonym
« przez delikatność i skromność od spraw publicznych
« osobom, naśladować kwiaty i owoce, a przez własny
« kunszt, bawić się stwarzaniem tego, co przyrodzenie
« z istoty swojej dzielnie, a nieznacznie z umiarkowa-
« niem wydaje. Haftując, w wprawnej do tego ręce igłą
« krzaczki i drzewa, spoczywałyby rozkosznie pod cie-
« niem pracy swojej, i płodziłyby bez niebezpieczeń-
