utraci. Nie dość jest wiedzieć i pamiętać, jakie były i są państw rozmaitych prawa, trzeba w to wejść, z jakich powodów szły, i do jakich skutków zmierzają, a naówczas i treść prawdziwa, i duch przepisów prawnych łatwo się pojmie.
Geografia wchodzi w liczbę wiadomości potrzebnych. Historya jeszcze zdatniejsza, byleby się nie zasadzać nad samemi kresami czasów, i rozmaitością dzieł, ale z przykładów brać naukę i oświecenie.
Trzeba czas oszczędzać, ile możności; ale nie wpadać w zbytek przesadzania w nauce. Młode mędrki podobne są owocom przez kunszt wcześnie wydanym : dojrzewają prawda prędzej, nigdy jednak tego smaku i jędrności mieć nie mogą, jaka jest w tych, co o właściwej porze dochodzą.
Nadto się wiele rzeczy razem uczyć, jestto chcieć żadnej dobrze nie umieć. Niechaj nauki jedna po drugiej idą ciągiem sobie właściwym; przypadkowe jednak niektóre z istotnemi można połączyć.
Żeby niniejszy list właściwego zamiaru nie przeszedł, opuszczam mniej istotne rzeczy; życzę zaś, aby te moje uwagi zdatne były i temu, dla którego są pisane, i tym którzy przy łasce bożej, po nim następować będą.
Zadosyć czyniąc żądaniu WMPana, to co wiedzieć mogę o rozmaitych rodzajach pism, które w Europie wychodzą co miesiąc, co dni piętnaście, co tydzień, zgoła według rozmiaru piszących; w krótkości określam.
Pisma peryodyczne są, które w zamierzonym czasie ciągle wychodzą, i obwieszczają rzeczy służące ku nasyceniu ciekawości i ku nauce. Gazety są w rodzaju pierwszym, w drugim dzienniki uczone, które podają do wiadomości pisma nowo wyszłe, wynalazki, tak w naukach, jako i w kunsztach.
Dawniejsze wieki nie zdobyły się na ten sposób pisania : znajdujemy jednak, iż przeczuwały jego dobroć i użyteczność. Nim więc o takowych pism zdatności, przepisach, przywarach mówić będziem, zastanówmy się nieco nad ich początkiem, następstwem, i stanem teraźniejszym.
Aulus Gellius w dziele, któremu dał tytuł : Nocy Attyczne, uczynił zbiór wybranych rzeczy z xiąg, które czytał: zaś Focyusz Patryarcha Carogrodzki w xiędze biblioteki pisarzów, bliżej jeszcze przystąpił do celu dzienników uczonych, opisując dzieła dawnych pisarzów, i dając zdanie o ich wartości.
Ostatniemu wskrzeszeniu nauk w Europie winniśmy pisma peryodyczne, z których korzystamy.
Najpierwszy w roku 1665 Francucz Salo wszczął pamiętnik czyli dziennik uczonych ( Journal des Savans ), to dzieło następcy jego dotąd utrzymują.
Denis także Francuz, w roku 1677 wszczął pamiętnik o naukach i kunsztach, i wychodził przez lat trzy.
Wiadomości o Rzeczypospolitej uczonej (les nouvelles de la République des lettres) wszczął sławny Bayle w roku 1684, i tem dziełem założył grunt wziętości i sławy swojej. Dalej Basnage wydawał historyą dzieł ludzi uczonych; le Clerc Bibliotekę powszechną i historyczną; po niej tenże wydawał Bibliotekę wybraną.
Merkuryusz Francuzki z różnemi przydomkami wychodzący trwa dotąd, lubo nie w tym gatunku, co przedtem.
Dziennik miasta Trevoux (Journal de Trevoux), pisany był ciągle od Jezuitów. Po ich zniesieniu, uczonych towarzystwo nanowo go przedzięwzięło.
Pierwszy dziennik angielski wszczął się w roku 1699. Po nim drugi : Censura Temporum; dalej : Bibliotheca curiosa, pamiętnik nauk. Z pism peryodycznych najsławniejszy u nich Spectator, modelusz wszystkich następujących, miał w następstwie Monitora i Gadatliwego.
Dziennik włoski w roku 1668 pisany przez Nazatego, w Rzymie wychodził. W Parmie, Robertego. W Ferrarze, Torrego. We Florencyi Apostolo Zemo pisał go pod tytułem : Galeria di Minerva.
W Lipsku, językiem łacińskim pisany wyszedł pierwszy niemieckich krajów dziennik wroku 1682 pod tytułem : Acta Eruditorum, i dotąd trwa.
W Parmie także łaciński, Nova litteraria : w Nürembergu roku 1703 Nova litteraria Germaniæ : w Szwajcarach Scheutzera Nova litteraria Helveticæ.
Najsławniejsze temi czasy w języku francuzkim są trzy pisma peryodyczne; Dziennik Frerona (Année littéraire), Dziennik Encyklopedyczny (Journal Encyclopédique), i roczne dzieje statystyczne, cywilne, i uczone Lingueta, (Annales Politiques, civiles et littéraires.)
Dziennik Frerona zaczęły przez X. Desfonteines, kontynuowany przez Frerona, teraz przez syna jego trzymany jest w spółce wybornych, i co do nauki i co do stylu towarzyszów. Szacunek tego dzieła stąd największy, iż sprzeciwia się mocno a gruntownie niedowiarstwu, zepsutej obyczajności, zgoła temu wszystkiemu, co wieku naszego płochość mniej przyzwoicie szacownym tytułem Filozofji oznacza.
Dziennik encyklopedyczny sprawiedliwie a roztropnie o rzeczach sądzi, trzymając miarę między pochlebstwem, a zbyt ostrą krytyką.
Roczne dzieje Lingueta, osobliwością zdań, a śmiałym, zwięzłym, i dzielnym wyrazem są znamienite.
W Polszcze pierwsze było pismo peryodyczne Monitor, na wzór spektatora angielskiego : jakoż wiele w nim jest dzieła pierwiastkowego tłumaczeń.
Zabawy przyjemne i pożyteczne, zawierają w sobie i prozą i wierszem dzieła wybrane w różnych materyach, tak oryginalne, jako też i tłumaczone.
Wychodziły w roku 1768 Uwagi tygodniowe Warszawskie; cel ich był chwalebny, pomnożenie ekonomji; dzieło to nie długi ciąg miało[1]. Acta litteraria Regni Poloniæ et M. D. Lithvaniæ, przez Wawrzyńca Mitzlera po dwóch leciech się skończyły.
Niemieckim językiem wydawał był także tenże Mitzler pamiętnik : Bibliotheca Varsaviensis. — Vars : et Lipsiae 1755.
Francuzkim językiem wyszedł był pisany dziennik polski przez Friese (Journal littéraire de Pologne), ale pierwszy tylko tom wydrukowany. Był i drugi dziennik francuzki przez Dusert, ale ten krótko trwał.
Pamiętnik i Magazyn Warszawski, dokładne względem handlu i porządków wewnętrznych kraju zawierają w sobie wiadomości. Przystępuje pamiętnik do dzienników uczonych; obwieszczając nowowyszłe krajowe dzieła, wyłuszczając ich treść, i dając zdanie swoje o ich wartości.
- ↑ Sam Krasicki podobno był tego pisma wydawcą. Przyp. Wyd.
