świadczał : a gdy jeszcze w pozostałych po sobie pismach wyraża, iż była wzorem skromności, dobroci, i przykładem małżonek; fałszywość jawna takowego obwieszczenia oznacza w nim, albo dziecinne z niewiadomości zaufanie, czemu wierzyć nie można; albo, iż chciał, niby dogodnym jej sławie fałszem łudząc potomność, usprawiedliwić sławę swoję.
Powróciwszy do Rzymu z wielką okazałością odprawił tryumf, lud hojnemi darami zasilał, i lubo gardził zbyt kosztownemi widowiskami, że je uznał wówczas za przyzwoite, wydatku na nie nie oszczędzał.
Ostatnia przeciw Markomanom wyprawa, tym niedogodniejszą była, iż nie tak laty, jak pracą ustawiczną zwątlony, pragnął ostatek wieku w spokojności przepędzić : ale ten naród tylekroć pokonany, trwały jednak w zemście przeciw Rzymianom, zdawał się odżywiać zawziętością, i tyle wśród siebie znajdował mocy, iż usposobił się na nowe najścia, i już ku pożądanej wyprawie, tylekroć nieskuteczne czynił przecież przygotowania, z takim zaś śpieszących do boju naciskiem, iż słusznie się obawiać należało, iżby takowe wysilenia szkodliwych skutków nie przyniosły. Gotując się na tę wyprawę Aureliusz, nie śmiał w Rzymie zostawić syna, nad którego postępkami tym dotkliwiej ubolewał, im bardziej powinien był być przekonanym, iż sam ich poniekąd był przyczyną, pozwalając uprzedzonej matce uwodzić się nadto wielkiem przywiązaniem do rozpieszczonego jedynaka. Ztąd poszło, iż i jej samej zły przykład, i równie zanurzonej w rozpuście młodzieży, która go otaczała, nauczycielów samychże pobłażanie, tak dalece skaziły skłonne do wszystkich bezprawiów młodzieńca zapalczywego żądze, iż już złemu zapobiedz nie było można.
Trzeciej tej wojny z Markomanami szczególnych zdarzeń opisu dokłanego nie masz : to tylko wiadomo, iż przybywszy do Pannonji, nieprzyjaciół poskromił, i przez namiestnika swego Paterna wielkie nad nimi otrzymał zwycięztwo.
Po dwóletniem bawieniu w Windobonie, gdzie teraz Wiedeń, wpadł w ciężką niemoc, a gdy już się być blizkim śmierci widział, a zeszli się do niego celniejsi urzędnicy i przyjaciele, w przytomności przyszłego następcy Kommoda wzmógł siły swoje i tak do nich mówił : « Nie dziwi mnie to, iż nad moim stanem ubolewacie : przyrodzenie nas samo do tego wiedzie, gdy się na podobnych sobie cierpiących zapatrujemy. Nadszedł czas w którym, jak się na czułości waszej nie zawodzę, tak z przywiązania, które macie ku mnie, korzystać pragnę, i tej się jedynie od was wdzięczności domagam, iżbyście synowi, którego zostawiam, byli ku po mocy w pierwszej młodości jest; a gdy się na wzburzone morze ta łódź puszcza, czułych żeglarzy potrzebuje, którzyby ją prowadzili i strzegli. Masz albowiem i o tem wiedzieć, synu mój, iż ani skarby, ani okazazałość, ani straż, życia złych rządców nie ocalą. Ci na tronie bezpieczni, których miłość powszechna strzeże. Pamiętej na to synu, a im więcej możesz, tym skromniej używaj. Wy przytomni powtarzajcie mu, gdy już mnie nie będzie, te moje przestrogi : tym sposobem, gdy was słuchać będzie, uczynicie go szczęśliwym, i znajdziecie w nim szczęśliwość waszę, mnie zaś i ze wszystkich obowiązków wypłacicie się tak szczodrze, iż więcej ja wam winien będę, niżeli wy mnie dotąd winni zostawaliście. »
Te były ostatnie słowa jego i przestrogi, już próżne i dla zdrożnego syna, zwłaszcza, jak wieść była, iż z zadanej od niego trucizny umierał. Siedmnasty dzień Marca był kresem życia jego : umarł w pięćdziesiątym dziewiątym roku wieku, panował lat dziewiętnaście.
Śmierć jego powszechną była żałobą, a co innym poprzednikom w czci pogrzebowej wyrządzało pochlebstwo, jemu wdzięczność oznaczyła.
Dobroć serca, przymioty umysłu, i czynów wielkość, uczyniły ich przykładem rządców : nauką potomności. Jakoż Xenofon, chcąc dać wyobrażenie prawego monarchy, w osobie go Cyrusa stawił : późniejszemi czasy szacowny pisarz hiszpański Gwewara w tym samym zamiarze, wziął za cel Marka Aureliusza.
Młodość strawili w przyzwoitem stanowi swojemu ćwiczeniu; Cyrus idąc za szacownem w tej mierze u Persów ustanowieniem, Aureliusz za własną chęcią : i w tem przechodzi Cyrusa, iż tamten nie miał przeszkód w młodości do zwyciężenia, Aureliusz zaś wśród zniewieściałego Rzymu zachował nienaruszoną cnotę swoję.
Wzniosłe i dostojne obywatelstwo władającego narody Rzymu, można porównać ze stanem dziedzica szczupłego i ubogiego w pierwiastkach państwa Persów. Obadwa powołanemi byli do rządów najznamienitszych mocarstw, Cyrus krwi spadkiem i pojęciem w małżeństwo króla Medów jedynej córki, Marek Aureliusz przysposobieniem Antonina, i równie jedynaczki Faustyny zamężciem; pierwszemu urodzenie zdarzyło tron Persów, drugiemu władzę nad Rzymen szacowniejszy, bo cnotą i przymiotami zjednany wybor.
Objął w spokojne dzierżenie po śmierci Antonina Rzymskie państwo Aureliusz; Cyrus szczupłego kraju pierwiastkowy dziedzic, dość możnego po żonie i przybraniu swojem Medów, własną dzielnością i przemysłem najogromniejszą wówczas potęgę Assyryjczyków zwyciężył, Lidyą i wiele innych narodów posiadł. Stał się więc sam sprawcą wielkości swojej, i pierwszym założycielem najprzemożniejszej monarchji we wschodnich krajach
Zwycięzca wielokrotny Cyrus, w porównanie iść nie może z Aureliuszem w dziełach rycerskich : ten albowiem, lubo ustawiczne wojny prowadził, a raczej prowadzić musiał z dzikiemi Kwadów i Markomanów narodami, ledwo im się mógł oprzeć : i jeżeli je niekiedy, tak sam, jako i przez namiestniki swoje zwyciężył, równie i oni nad namiestnikami jego otrzymywali zwycięztwa. Nie zdarzyło się Cyrusowi być zwyciężonym, sam bowiem wydoskonalił sposób wojowania u Medów, a nawet u Persów, lubo wprawnych do boju, pomnażając jazdę zdobytemi końmi na nieprzyjacielu.
Zanosiło się już na wojnę domową Aureliuszowi : nie doznał takowej przygody Cyrus, co zdaje się oznaczać większą jeszcze miłość u swoich i zaufanie, niżeli ją miał rządca państwa rzymskiego.
Wielbiona była skromność Aureliusza, gdy przybrał Wera : godniejsząby była uwielbienia, gdyby był zdatnego przybrał. Posiadacz zdobytych państw Cyrus, więcej jeszcze niż przybrał, bo poddał się Cyaxnarowi, i aż po jego śmierci rządy monarchji, której był sprawcą, objął.
W nauce najistotniejszej, tojest wstrzemięźliwości,
