ście, równy sposób życia. Nie tylko w obozach, ale w podróżach i słodkim życia wiejskiego spoczynku, przebywaliśmy razem. Dopieroż w naukach zawsze znalazło się co odkryć i poznać; w tej słodkiej zabawie czas próżniactwu oddany pospolicie trawiliśmy. » Dalej tenże Cycero przytacza świadectwo Krassa takowe : Saepe ex socero meo audivi, cum is diceret, socerum suum Laelium semper fere cum Scipione solitum rusticari, eosque incredibiliter repuerascere esse solitos cum rus ex urbe, tanquam e vinculis evolavissent. Non audeo dicere de taliqus viris, sed tamen ita solet narrare Scaevola, conchas eos et umbilicos ad Cajetam et ad Laurentum legere consuesse, et ad omnem animi remissionem ludumque descendere. « Częstokroć (mówił Krassus) od teścia mojego Scewoli słyszałem, co ojciec żony jego Leliusz, który pospolicie na wsi ze Scypionem przemieszkiwał, powiadał, iż wówczas wydobywszy się z więzów życia miejskiego, w niewinnej uciesze dziecinieli prawie. Przechadzając się nad brzegami morskiemi Kajety i Laurentu, zbierali kamyki i muszle, które ciskając po wodzie igrali wzajem. »
Wysłany w poselstwie wraz z Mummiuszem i Metellem do Egiptu, gdzie naówczas Ptolemeusz Fiskon panował, miał wraz z towarzyszami swojemi zlecenie, aby Grecyą i Azyą zwiedzili, i wejrzeli w to dokładnie, jeżeli się w krajach Rzeczypospolitej podległych, zdrożności jakowe godne poprawy nie znajdowały : jeżeli od sąsiadów i sprzymierzeńców nie byli obywatele tamtejsi skrzywdzeni. Co gdyby postrzegli, mieli moc bezprawia znosić i karać, sąsiadom zaś i sprzymierzeńcom obwieścić, iżby ściśle zachowywali uroczyste przyrzeczenia swoje. Uczynili zadosyć włożonym na siebie obowiązkom; i gdy w Egipcie odprawowali poselstwo, lubo ich z wielkim nakładem Ptolemeusz podejmował, zachowali się z największą skromnością. Gdy więc pilnie się przypatrywał osobliwościom Alexandyji Scypion, sam, jak twierdzi Justyn, godnym był podziwienia widokiem. Dum inspicit urbem, spectaculo Alexandrinis fuit.
Mianowany cenzorem tak się na tym najdostojniejszym u Rzymian urzędzie sprawił, iż powszechnie sposób działania jego był uwielbiany; trzymał albowiem miarę między zbytnią surowością, a niewczesnem pobłażaniem. Że zaś towarzysz jego Mummiusz mąż cnotliwy, ale zbyt powolny, częstokroć tak dobrocią przeszkadzał, iż sprzeciwiał się niekiedy ostrym, ale sprawiedliwym Scypiona wyrokom, nie mógł zataić słusznego w tej mierze uczucia mówiąc : iż byłbym godnym Rzymu sposobem odprawił urząd, gdyby mi nie przydano takiego kolegi; albo gdybym go był wcale nie miał.
Z okoliczności urzędowania, Cycero w mowie za Kluencyuszem, takową o nim zostawił powieść: Gdy, prawi, był popis przed cenzorem, a z kolei stawił się niejaki Licyniusz Sacerdos, rzekł Scypion : « Wiem o o tem, iż Licyniusz popełnił krzywoprzysięztwo, kto go o to zaskarży, będę świadkiem. » Gdy się nikt nie odezwał, puścił go wolno mówiąc : « Nie potępiam ciebie, lubo przeświadczony jestem o twoim występku, iżby nie mówiono, żem w twojej sprawie był oskarżycielem, świadkiem i sędzią. »
Zwyczaj był, iż gdy się popis obywatelów przed cenzorami skończył, następowały modły, w których proszono bogów, iżby moc i panowanie ludu rzymskiego i państwa raczyli powiększyć. Gdy przyszło do nich, rzekł Scypion : « Dość mamy mocy, prośmy raczej bogów, iżby nas przy tem, co mamy, zachowali. » Odmieniono natychmiast dawniej używane wyrazy, i odtąd je według jego przepisu odprawiano. Uczuł baczny naówczas lud rzymski, iż nadto posiadać, jestto zbliżać się do straty tego, co się posiada.
Właśnie wówczas, gdy w oblężeniu Numancyą trzymał, przyszła była wieść o śmierci gwałtownej Tyberyusza Gracha Trybuna, który chcąc się ludwi przypodobać, a bardziej wznieść się nad inne Rzymiany, tak na siebie oburzył senat, iż za przywództwem Scypiona Nazyki gwałtowną śmiercią życia dokonał. Matka Grachów Kornelia, córką była pierwszego Scypiona, a przysposobiony tego wnuk, córkę jej w małżeństwo pojął. Zdawało się więc, iż tak ścisłe krwi związki przywiążą go do Grachów; przeciwnie się jednak nad ich nadzieję stało : nie tylko się rodowitości ująć nie dał, ale i zdaniem i czynami sprzeciwiał się niebezpiecznym zamiarom młodego Gracha. Gdy zaś o jego śmierci dowiedział się, rzekł, przytaczając wiersz Homera; « Niech zginie, tak jak on, każdy, który go będzie chciał naśladować. »
Po śmierci Tyberyusza Kajus brat młodszy, przedsięwziął wstępować w ślady jego; i wsparty miłością, ludu, chciał jeszcze mieć po sobie Scypiona; ale gdy nieskuteczne były wszystkie i jego i tych, którzy mu sprzyjali starania, a Scypion nowemu rozdaniu gruntów, jako krzywdzącemu dawnych właścicielów, sprzeciwiał się; tak dalece obraził pospólstwo, iż Grachus ośmielił się w powszechnem zgromadzeniu z tem się odezwać, czyniąc wzmiankę o Scypionie, iż potrzeba było, aby się tyrana pozbyć. Gdy o tak śmiałym wyrazie dano mu znać, rzekł : mają przyczynę nieprzyjaciele ojczyzny pragnąć mojej śmierci, bo wiedzą, iż póki żyć będzie Scypion, Rzym zginąć nie może, ani Scypion żyć, gdyby przyjść miało Rzymowi do upadku. Czuł i poznawał mąż prawy, w jakiem życie jego było niebezpieczeństwie. Gdy więc Fulvius jeden z Trybunów jadowicie go oczerniał przed ludem, i z okrzykami był słuchanym, nie mógł ukryć żalu swego, iż tylu prac i trudów, które dla kraju podjął, niewdzięczność była nagrodą. Ostatnie było tu jego uskarżenie; gdy albowiem wśród nacisku prawych obywatelów do domu powrócił, tejże nocy nie bez podejrzenia gwałtownej śmierci życia dokonał. Wielu pisarzów, a między niemi Paterculus twierdzi, iż oczywiste były na ciele znaki gwałtowności, których w sposobie śmierci jego zażyto : czego i to dość znacznym było dowodem, iż gdy go do stosu, (jak był i naówczas zwyczaj) niesiono, twarz jego była zasłoniona. Żył lat pięćdziesiąt sześć, godzien najdłuższego wieku dla dobra ojczyzny i dobrze myślących obywatelów.
Największa ta jest Epaminondy ze Scypionem zaleta, iż łączyli z obyczajnością i nauką wielkich wojowników przymioty, i niepospolitą biegłość w sprawach publicznych. Im rzadszy przykład, tym większego uwielbienia godzien.
Wolnych narodów byli obywatelami; wszystkie ich usiłowania do tego zmierzały, iżby w tym stanie utrzymali ojczyznę, w którym ją od przodków swoich powzięli. Stan jednak Teb poziomy i słaby, zwłaszcza, gdy
