zdradą Spartanie posiedli Kadmeą, twierdzę ich stolicy, wielce się różnił od Rzymu wzniesionego i rozpostartego szeroce zwycięztwy swemi. W tem więc znakomitszym stal się Epaminondas nad Scypiona, iż ten pomnożył przemoc Rzymu, tamten z niewoli prawie Teby wydobywszy, wzniosł je nad wszystkie Grecyi narody. Spartę, z której jarzma ojczyznę wydobył, nie tylko upokorzył, ale ledwo do ostatniego upadku nie przywiódł.
W dostanim się domu Emiliuszów urodził Scypion, i pomnożył dostatki przybraniem od Scyjiiona : Epaminondas z ubogich rodziców cnotę tylko po nich odziedziczył. Nie schodziło mu na sposobach do polepszenia stanu, gdy mu majętny przyjaciel Pelopidas szczodrobliwe zapomożenie, wielokrotnie ofiarował. W dalszym zaś czasie piastowanie najwyższych urzędów dawało sposobność do zbogacenia; z tem wszystkiem, to które mu losem przypadło, ubóztwo tak ulubił, iż w niem wytrwał do zgonu. Równe, a ledwo nie większe ściąga na siebie pochwały ten, kto w bogactwie zachowuje miarę względem siebie, a co oszczędza, obraca na dobroczynność. Takim był Scypion, który sprzęty kosztowne oddał matce. Dwie siostry przybranego ojca nie tylko w należytości uspokoił, ale nadał jeszcze nad to, co im się należało. Miarę skromności w calem życiu ściśle zachował : nic nad to, co raz odzierżał, nie przyczynił, nic tego, co posiadał, nie utracił. Lubo się już były za czasów jego wkradły zbytki do Rzymu, ustrzegł się tej zdrożności, a sprzęt jego domowy taki po śmierci znaleziono, jakimby się może nie obszedł najpospolitszy z mieszkańców Rzymu.
Ubóztwo rodziców Epaminondy nie pozwalało im trzymać znamienitych mistrzów dla syna, Paweł Emiliusz ojciec Scypiona, nie żałował wielkich nakładów na wychowanie dzieci swoich. Ale też urodził się Epaminondas wśród Grecyi, gdzie wszystkiego rodzaju nauki i kunszta kwitnęły. Samo posiedzenie uczonych współobywatelów było nauką młodzieży. Dopomagała mu jeszcze do ćwiczenia się w naukach i kunszcie rycerskim sposobna pora, gdy młodego Filipa ojca Alexandra, Amyntas w rękojmią Tebanom oddał; zwierzyli oni ojcu Epaminondy dozór nad wychowańcem, biorąc na siebie opłatę mistrzów, z których naówczas w towarzystwie Filipa korzystał.
Celem najpierwszym nauki Epaminondy była ta część filozofji, która prawidła obyczajności w sobie zamyka : jakoż tak się był w niej zatopił, iż ledwo go namowy Pelopidy do wojownictwa i spraw publicznych przywiodły. Scypion mając przed sobą sławne przykłady Emiliuszów i Scypiona, a widząc, iż kunszt wojenny w największym był szacunku, jemu się zupełnie oddał. Nie opuścił jednak przez to innych nauk, i wydała się w czasie w nich jego wytworność i biegłość, gdy cywilne urzędy z powszechnem uwielbieniem odbywał. Jaki zaś i w innych rodzajach uczynił postęp, daje poznać wieść jeszcze za życia jego powszechna w Rzymie, iż się niepoślednie do dzieł Terencyusza przyłożył.
W poszanowaniu i miłości ku rodzicom sławny był przykład Scypiona, gdy oddalony z domu ojca, matkę Papiryą własnemi dostatkami wspomagał. Starszego brata Fabiusza, nie tylko uprzejmie kochał, ale czcił i poważał. Nie ustępuje mu w tej mierze szczęśliwszy nad niego Epaminondas, gdy wyznawał, iż największą w szczególności ztąd czuł po zwycięztwie pod Leuktrami słodycz, iż niem żyjących jeszcze naówczas ojca i matkę pocieszył.
Równi byli w dochowaniu przyjaźni, Scypion z Leliuszem, Epaminondas z Pelopidą, z tą jednakże różnicą, iż się utrzymać między ostatniemi mogła, mimo wspólnictwa władzy, i równości sławy w dziełach wojowniczych. Nie wkradła się w te prawe serca zazdrość, bo się ich przyjaźń wspierała na cnocie.
W dziełach wojennych zasłużyli sobie na sławę wielką, i krajowi swemu każdy z nich istotną uczynił przysługę, Scypion burząc Kartaginę i Numancyą; Epaminondas zwyciężając Spartany. Nie przyszło Scypionowi walnych bitew toczyć z nieprzyjaciołami, i takie jak Epaminondas pod Leuktrami i Mantyneą otrzymywać zwycięztwa. Ale ten dwa razy zapuściwszy się, od stolicy Lacedemonów odpartym został; Scypion mocą i przemysłem dwa miasta stołeczne zburzył. Tem szczęśliwsze było zdarzenie dla wodza Tebanów, iż sprawiedliwą wojną kraj własny z jarzma oswobodził, sprzymierzone Grecyi narody od przemocy Sparty uwolnił, Teby na czele Grecyi postawił. Scypion był wykonywaczem zjadliwej zemsty, i nienasyconej chciwości, już z toru cnoty występującego Rzymu. Dzieła jego zwycięzkie zgubę zwyciężonym, małą korzyść zwyciężcom przyniosły, i owszem podnosząc do zbytniej możności tę Rzeczpospolitę, stały się zczasem przyczyną upadku wolności rzymskiej.
Śmierć ich równie gwałtowna, sławę Epaminondzie na zwycięzkiem pobojowisku przyniosła : Scypion padł ofiarą zdrady tych, którymby najbardziej ufać był powinien. Żałowanemi byli sprawiedliwie dla dzieł, przymiotów i cnot swoich. Publiczny obchód sprawili Epaminondzie wdzięczni Tebanie : Rzym już skażony, i po śmierci obrońcy swojego nie uczcił.
Dziejopisowie Chin opisując życia Cesarzów swoich, nie tak się zastanawia ą nad wojnami, które oni wiedli, i innemi okazałemi zwierzchnie czynami, jako raczej nad tem, w czem byli istotnie użytecznemi krajowi swemu. Że zaś dobry przykład najwięcej działa, tych którzy cnotą zasłużyli na miłość powszechną, przekładają nad zwycięzcę i bohatyry. Z liczby małej takowych był Taj-tsong, z pokolenia panującego Tang. Ojciec jego Chinya-ty małego państwa w Chinach, jeszcze naówczas podzielonych na różne części, posiadacz, po śmierci gwałtownej cesarza Tang-ty, powstał przeciw jego synowi, i zrzuciwszy go z tronu, sam nań wstąpił, a po dziewięcioletniem panowaniu, na miejscu swojem osadził drugiego z synów, którego się życie opisuje.
Lubo w młodym wieku panować zaczął Taj-tsong, nie dał się uwieść powabami zwierzchności; nie zasadzał albowiem tak, jak inni rządcy czynić po większej części zwykli, zaszczytu i istoty władzy na okazałej powierzchowności i zbytkach, ale przeświadczony o tem, iż państwa każdego bezpieczeństwo na wstrzemięźliwości, rządzie i czułym dozorze jest zasadzone, a jeden rządzący, zwłaszcza w młodym wieku, wszystkiemu wystarczyć nie może; obrał sobie tokowy sposób życia, który go, co do powierzchowności, w tem tylko różnił od poddanych, iż pierwsze miejsce posiadał : w innych zaś rzeczach tak był skromny, iż odzież jego nie różniła się od innych, a zaś nigdy więcej nad ośm potraw
