Strona:Dzieła Krasickiego dziesięć tomów w jednym (Polona).djvu/890

dem, iż gdyby przeciw niemu powstać mieli, naówczas w wieczną oddać się powinni niewolą. Bardzo wielu z nich przyjęli Chrześciańską wiarę; ale to nawrócenie było skutkiem bojaźni, i nie długo trwało; za pierwszą sposobną porą wracali się do bałwochwalstwa.
 Właśnie w czasie owego zjazdu przybył do Paderborny Emir Ihinalarabi rządca znacznego kraju w Hiszpanji Saracenów : ten powstawszy przeciw monarsze swojemu Abderamowi, obiecywał hołd i poddaństwo, byleby pomoc zyskał. Miła była ofiara chciwemu zwycięztw monarsze : gdy więc z Niemiec powrócił, zaczął czynić przygotowania do wojny przeciw Saracenóm, i liczne zgromadziwszy wojsko, wtargnął do Hiszpanji, której oni większą część naówczas posiadali.
 Na dwie części rozdzielił wojsko zaciągi Austrazyi, Burgundyi, Lombardyi, Bawaryi, udały się ku Narbonie, sam drugą część przez Gaskonią ku Nawarze prowadził. Skoro legł obozem pod Pampeluną, natychmiast po krótkim, lecz żwawym odporze, to miasto otworzyło bramy. Szedł dalej ku Saragossie, tam się złączył z wojskiem zbuntownem Saracenów, i zdobywszy miasto, przywódcy ich Ibinalarabiemu, który sam przedtem był rządcą, znowu je oddał. Przestraszeni najściem Francuzów obywatele, żadnego prawie nie czynili odporu, i nie śmiejąc wynijść w pole, dali sposobność zwycięzkiemu orężowi Karola roz.postrzeć się w swoim kraju, i opanować go aż do rzeki Ebru. Nie dowierzając jednak wzywającym go dalej zbuntowanym Emirom, Karol zdobywszy Barcellonę i opatrzywszy zbrojnym ludem celniejsze miasta, gdy wracał do kraju, a cieśniny gór Pirenejskich przebywać mu przyszło, mieszkańcy tamtejsi nagle z zasadzek na odwód wojska napadli. Wszczęła się sroga bitwa, w której wiele z najcelniejszych rycerzów francuzkich legło, a między innemi ów Roland, albo Orland, dawnemi romansami i rytmem Aryosta sławny.
 Wróciwszy ze schronienia swojego Witykind zebrał znaczne wojsko, i gdy wkroczyć w zdobyte przez Karola kraje zamyślał, zwyciężony nad rzeką Oderą, ledwo ucieczką ocalał. Złożył natychmiast zjazd walny w mieście Hezystat, albo Heusztat Karol; na nim wiele użytecznych praw ustanowiono; gdy zaś wiosenna pora nastawała, udał się do Włoch z małżonką swoją Hildegardą i trzema synami, a gdy przybył do Rzymu, najstarszego z nich Pipina, królem Lombardyi, młodszego Akwitanji ogłosił.
 Nie mogli się przyzwyczaić do nowych rządów Saxonowie; lubo tylekroć pokonany Witykind, wzbudzał jednakże ziomków do zrzucenia dotąd niecierpianego jarzma. Szedł przeciw nim Karol, i oprzeć się nie mogli ćwiczeńszym w boju wojownikom. Uwiódł się zbyt srogą zemstą naówczas zwycięzca : dawszy albowiem rozkaz zwyciężonym, iżby się przed nim stawili, a wymagając od nich, iżby mu wydali Witykinda, gdy odpowiedzieli, iż uszedł do Danji, cztery tysiące pięćset bezbronnych i żebrzących miłosierdzia w pień wyciąć kazał. Nieludzkość takowa oburzyła cały naród, ale wszystkie usiłowania były nadaremne. W trzech bitwach pokonani, gdy o pokój prosili, nagradzając już po czasie niepomiarkowaną srogość swoję, uczynił zadosyć ich żądaniu, a wezwany naówczas od niego sam Witykind przybył. Uczcił męztwo bohatyra, i przywiódł go do przyjęcia wiary Chrześciańskiej. Równie darował winę zbuntowanemu Tassylonowi xiążęciu Bawaryi, ale gdy ten po873 | wróciwszy do swego kraju wszedł przeciw Karolowi w; przymierze z Grekami, i z Argizem xiążęciem Benewentu, i z pomocą Greków wszczął wojnę, Karol pokonał naprzód Argiza, potem Tassylona, pojmanego z państw dziedzicznych wyzuł, i z synem w klasztorze osadził, gdzie życie dokonali.
 Dotąd ustawicznemi wojnami zatrudniony, gdy nieco spoczynku zyskał, obrócił go na oświecenie narodu swojego, który jeszcze dawnej dzikości niektóre oznaki zachowywał. Że mu się zaś zdawało, iż najlepszą w tej mierze od duchowieństwa pomoc mieć będzie, zgromadziwszy biskupów, wiodł ich do tego, iżby cześć Boża w obrządkach uroczystych, jak najdokładniej zachowana i urządzona była. Napatrzywszy się w Rzymie powadze i uczciwości zachowanej w odprawianiu obrządków religji, wprowadził to samo do swoich krajów; mając przysłanych od papieża zdatnych mistrzów, i xięgi służące do śpiewania.
 Czując to, iż dobre wychowanie młodzieży wpływa w życia całego sprawy, a kraj nie tylko walecznych, ale i światłych obywatelów potrzebuje, sprowadził z Rzymu mistrzów w nauce biegłych, i osadził ich w szkołach przez siebie ustanowionych, aby uczyli młodzież sobie oddaną Grammatyki, Arytmetyki; a w którychby uznali i zdatność i chęć do dalszych nauk, używali ich wydług ich sposobności. Na zjeździe w Akwisgranie ustanowił; iżby po wszystkich klasztorach zaprowadzone były szkoły, równie jak i przy kościołach katedralnych. Nie tylko go do takowych ustaw, wiodła potrzeba kraju, ale i miłość nauki; nadzwyczaj albowiem owych wieków, co nu zbyć mogło czasu od pracy, łożył na czytanie xiąg i rozmowę z uczonemi ludźmi. Tych zewsząd zgromadzał, i przy sobie bardzo wielu miał, między innemi Alkuina z Anglji sprowadzonego. Za radą jego powstało uczone na dworze Karola towarzystwo. Najznamienitsi nauką i przymioty, przybierali sobie stosowne do rodzaju nauki, lub chęci własnej nazwisko; Alkuin na cześć Horacyusza wziął jego znamię, Angilbert Homera, Adalhart opat Korbinji Augustyna, Rykulf Dameta, Karol Dawida imie sobie przyswoił. Schodzili się w oznaczone czasy, i zgromadzeni razem, albo czytali dzieła własne, lub cudze obwieszczali i tłumaczyli, albo też tem się zatrudniali, co ku użytkowi i rozpostarciu wiadomości służyć mogło.
 Wpośród zwycięztw i jak na szczęśliwszego ze wszech miar powodzenia, doznał najczulszej monarsze i ojcu dolegliwości w powstaniu przeciw sobie własnego syna. Pipin najstarszy z dzieci jego z Himiltrudy urodzony, widząc, iż dwóch młodszych braci z Hildegardy spłodzonych królestwa dzierżyli, Karol trzeci xięztwa sobie wyznaczone posiadał, on zaś żadnego dotąd wydziału nie miał; nie mogąc znieść prześladowania, jak twierdził, Fastrady trzeciej żony Karola, a macochy swojej, dobrawszy spisku pomocników, o najwyższej dostojności zamyślał. Jakoż gdy się wraz z ojcem w Ratysbonie znajdował, chciał gwałtownym sposobem odebrawszy mu rządy, sam najwyższą władzę posiąść. Gdy się o tem pod noc w kościele z towarzyszami naradzał, szczęściem kapłan tam będący wysłuchał owę rozmowę : i postrzeżony od spiskowych przysiądz im musiał, iż tego, co słyszał, nie objawi. Skoro wyszli z kościoła, jak najśpieszniej dał znać o wszystkiem Karolowi : natychmiast wzięty pod straż Pipin, lubo w radzie na śmierć był osądzony, nie mógł na sobie tego ojciec przewieść, iżby mu życie