odjął; wyzuwszy go zatem z następstwa, w klasztorze Prumskim osadził.
Przedsięwziął niedługo potem rzecz godną uwiecznienia sławy swojej, chcąc złączyć Ren z Dunajam, a tem samem Ocean z Czarnym morzem. Miał mieć ów kanał trzysta stop szerokości, głębokość zaś takową iżby znieść mógł spore statki. Ale że grunta, którędy miał iść po większej części znalazł miękkie i błotniste, a sposoby czynienia spławów osuszających, jakich teraz używają, nie były wiadome, dzieła rozpoczętego do skutku przywieść nie mógł.
Śmierć Adryana pierwszego papieża, którego wielce poważał i kochał, bardzo go zasmuciła. Chcąc więc potomności zostawić dowód żalu i przywiązania swojego; sam mu pisał nagrobek, który wyryty na marmurze dotąd trwa na Watykanie, jest zaś takowy :
Post patrem lacrimans Carolus hæc carmina scripsi,
Tu mihi dulcis amor, te modo plango, pater :
Nomina jungo simul, titulis clarissime nostra,
Adrianus, Carolus, rex ego, tuque pater.
« Sam te wiersze pisałem płacząc po tobie, najukochańszy ojcze i przyjacielu; niech nasze imiona razem złączone będą Adryan, Karol, ja król, ty ojciec. » Nie wierszy wytworność, której tamte czasy nie miały, ale pisanie ich oznacza czułość króla i sposobność do rymotworstwa.
Pomimo tylu klęsk, które Saxonowie ponieśli, zawsze trwała w tym narodzie pamięć dawnej swobody, a zatem ochota do jej odzyskania. Chcąc się więc w zdobytych krainach zapewnić, kazał brać do wojska tamtejszych obywatelów, a gdy je pod półki ściągnął, oddalił z kraju i w dalekich, stronach, ku straży twierdz i granic od Włoch i Hiszpanji poosadzał : tym sposobem ujął im możności licznego, jak przedtem wyprowadzali w pole wojsk zgromadzenia, a pograniczne własne kraje od napaści zabezpieczył.
Zostawał jeszcze wielokrotnie pokonany, zawsze jednak niespokojny naród Hunnów i Awarów w północnej części Pannonji mający swoje siedliska. Zdał więc rząd wojska, które tam słał. Henrykowi xiążęciu Fryulu, ten stołeczne ich miasto zwane Rynga opanował; a gdy mu przybył na pomoc Pipin król Lombardyi, w bitwie zaś stoczonej, sam wódz narodu tego poległ : poddali się zwyciężeni, i odtąd zachowali się spokojnie.
Sławna i wielkiemi przymioty, i bezbożnością swoją Irena, cesarzowa wschodnia, zgładziwszy ze świata Konstantyna, własnego syna, wstąpiła na tron, i tak umiała łagodnym rządem pokryć bezprawie swoje i ująć poddanych, iż spokojnie używała najwyższej władzy. Że jednak Karol coraz bardziej rozszerzał w krainach włoskich granice, już tam pierwej zdobytych na Lombardach, i zbliżał się do tych, które Grecy posiadali; słała do niego posły żądając zawrzeć przymierze, ofiarując wszelkie usługi i posiłki które tylko były w jej mocy naprzeciw wspólnym nieprzyjaciołom. Mieli, jak twierdzą niektórzy pisarze, i to tajemne zlecenie posłowie, iżby, gdyby o powtórzeniu małżeństwa zamyślał, oświadczyli Ireny gotowość do przyjęcia ręki jego.
To, jak jest podobieństwo, tajemne zlecenie, wielce przyjemne było odbierającemu : nie wdzięki osoby już podeszłej, ani poprzedzające czyny zalecały ją, ale nadzieja złączenia państw zobopólnych zbyt pochlebiała miłości własnej Karola, iżby z ochotą, mimo wstręt od osoby, na jej żądania nie przystał. Jakoż wkrótce potem wyprawił do Konstantynopola posłów. Ci przyjęci byli i podejmowani z wielką okazałością; gdy jednak przyszło do wykonania obietnic, zwlekła odpowiedź Irena, albo raczej otaczający ją byli przyczyną tej zwłoki, obawiając się rządów cudzoziemskich. Pozórto był tylko, którego używali do ukrycia spisku przeciw Irenie, bo ją niedługo, ogłosiwszy cezarzem Nicefora, złożyli z tronu : a mimo dane jej przyrzeczenie, wiarołomny następca, na wygnanie do wyspy Metelina posłał, gdzie wkrótce życie dokonała. Powracający nazad posłowie, wysłanych od Nicefora mieli w towarzystwie; tych Karol z jak największą okazałością przyjął, i upewniwszy o trwałem zachowaniu dawniejszego przymierza, obdarzonych kosztownemi podarunkami odesłał.
Niemniej miłe było drugie poselstwo Karolowi : Aarun al-Raszid Kalif mieszkający w Bagdadzie, monarcha przymioty, dziełami, nauką i szacunkiem uczonych znamienity, słał posły żądając wzajemnego złączenia i przyjaźni. Padarunki, które oddali nader były kosztowne, a między innemi zegar bijący, pierwszy dopiero w takowym kształcie widziany w zachodnich krajach; przydał i to na dowód szacunku swojego Aarun, iż miejsca święte w Jerozolimie i okolicach w dzierżenie Karolowi oddaje, sam sobie namiestniczą tylko władzę zostawując. Nie dał się Karól przewyższyć w obfitości darów wdzięczny uprzejmości Kalifa, nawzajem słał posły swe do Bagdadu.
Po śmierci Adryana Papieża wstąpił na jego miejsce Leon trzeci, i zaraz po wyniesieniu swojem pisał polecając siebie i własności kościelne dobroczynnym względom i opiece Karola; gdy zaś wkrótce potem synowcowie Adryana gwałtownie napadłszy na Leona, skaleczonego osadzili pod strażą; skoro się o tem dowiedział, udał się natychmiast do Rzymu, i wyzwoliwszy Leona zgromadził duchowieństwo i celniejszych obywatelów na roztrząśnienie i osądzenie takowego bezprawia. Że nieprzyjaciele Leona zarzucili mu wiele przestępstw popełnionych, oczyścił się z nich uroczystą przysięgą. Lubo zatem synowcowie Adryana na śmierć skazanemi zostali; wstawił się za niemi Leon, i w zamianę kary na wygnanie ich posłano. Następowały święta Bożego Narodzenia. Pierwszego dnia, gdy do kościoła Świetego Piotra przyszedł, powstał z miejsca swojego Leon, i niosąc w ręku koronę cesarską, włożył mu ją na głowę, lud zaś powszechnemi odgłosami zawołał : « Niech żyje Król Augustus, ręką Bożą uwieńczony: życie i zwycięztwo wielkiemu i pokojodawcy cesarzowi rzymskiemu. » Przyniesiono zatem zwykłe cesarzom odzienia, i naprzód od papieża, dalej od zgromadzonych zwykły ukłon odebrał, a tak jak był przybrany wśród radośnych oorzyków, wrócił do mieszkania swojego. Działo się to w roku 800, i odtąd lata cesarstwa swojego liczyć zaczął.
Mając lat sześćdziesiąt cztery, lubo na siłach i umyśle nieosłabiony, owszem nad wiek swój mocny, postanowił ostatnią wolą swoję obwieścić, i w tym zamiarze zwołał zjazd powszechny nie wyłączając z nakazania i tych krajów, które w rząd synów swoich oddał. Gdy się według rozkazu jego do miasta Thionville zjechali obywatele, i trzej synowie, Karól, Pipin i Ludwik; takowe państw po śmierci swojej obwieścił rozrządzenie : Ludwikowi najmłodszemu wyznaczył Akwitanią, Gaskonią, Sabaudyą, krainy hiszpańskie, część południową
