przełożyć, bo się nie spodziewali, iżby ich następcy do takiego stopnia niewiadomości przyjść kiedy mogli. Od Humbru do Tamizy, zgoła tak, jak się królestwo nasze rozciąga, żaden Xiądz tego, co odmawia, doskonale nie rozumie. Zdawało mi się więc rzeczą potrzebną przełożyć na język ojczysty niektóre najpotrzebniejsze xięgi, aby młodzież angielska, mogła mieć korzyść z tego, co w języku łacińskim jest napisano. Po jednym exemplarzu nauk pasterskich Świętego « Grzegorza, dałem do każdego kościoła katedralnego. Nakazuję więc i na miłość Bożą zaklinam, aby ich ztamtąd nie ruszano : nie wiemy bowiem, czy będą napotem przy nich tak uczeni biskupi, jak są teraz. »
Z wyrazów takowych poznać można, w jakiej niewiadomości i prawie dzikości królestwo swoje ten przezacny monarcha zastał; jak był rzadki w jego osobie, rządcy, czułego, wojownika, pisarza znamienitego przykład; jak starownym był, aby użyteczne dzieła i nadal w składach, gdzie je umieszczał trwały.
Oprócz nauk pasterskich, o których wzmiankę uczyniliśmy, przetłumaczył na angielski język historyą Angielską Bedy, przełożył Boecyusza i pismo Orozyusza. Własnem także językiem dwoistym, tak dawnym angielskim, zostały się po nim niektóre dzieła.
Dwadzieścia lat i ośm panował, żył pięćdziesiąt dwa : w dosyć krótkim jednak czasie tyle zdziałał, jak gdyby był najpóźniejszej starości doszedł, a ztąd sprawiedliwie tytuł wielkiego, tak u swoich, jak i u postronnych zyskał.
Roku tysiącznego trzechsetnego dziesiątego, w miasteczku Województwa Kujawskiego Kowalu urodził się Kazimierz Wielki, z ojca Władysława, króla polskiego znanego Łokietkiem, i matki Jadwigi.
Za życia jeszcze ojca pojął (jak to między królami bywa), przeznaczoną sobie ze względów raczej politycznych, niż dogodnego wyboru, małżonkę Annę, córkę a xiążęcia Litewskiego Gedymina. Przymierze z tym bitnym, a państwom ojca uciążliwym sąsiadem, było takowego spowinowacenia przyczyną, a posagiem oblubienicy, zabrani w niewolą Polacy, których Gedymin krajowi oddał.
Dwudziesty trzeci rok wieku swego liczył, gdy osiadł państwo po ojcu. Ten, jak dawne dzieje wzmiankują, umierając prosił Polaków, aby syna jego za pana wybrali. Miał bowiem własne niektóre kraje, ale zwierzchność królewska u Polaków, do której państwo osobliwie Krakowskie przywiązane było w owe czasy, szła prawem wyboru, i nieinaczej ją trzykroć odrzucony sam Władysław posiadł.
Szacowną jeszcze okoliczność zachowują dzieje narodu w pierwiastkach panowania Kazimierza, iż mu zaraz na wstępie przydano mistrza; nie zdało się albowiem, iżby młodzieniec w dwudziestym trzecim roku mógł tak ważnemu ciężarowi podołać. Że wybór Jaśka z Melsztyna po bacznej rozwadze na ten stopień nastąpił, dają przyczynę : « był albowiem miłośnik wielki Rzeczypospolitej. »
Zwycięzca Krzyżaków Władysław, umierając zlecił synowi, iżby ze zwycięztw jego podobnemi czyny korzyść dogodną, i krajowi i sławie swojej odebrał. Czynił ku takowej wyprawie należyte przygotowania; ale gdy się wdali w pośrednictwo zjednania i król Czeski i król Węgierski; już zamyślający o ulepszeniu wewnętrznem kraju swego, dał się łatwo użyć ku zgodzie, i zyskał ją dobrowolnem od Krzyżaków ustąpieniem ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej.
Śmiercią Bolesława xiążęcia Mazowieckiego, który dziedzicznem prawem Ruskie kraje dzierżał, a nie zostawiwszy potomka życia dokonał, też same państwa na Kazimierza, jako najbliższego z powinowatych spadły. Ale że obywatele, którzy dla odmiany obrządków i przeszłemu panu trucizną życie byli odebrali, zbraniali się przyjąć następcę jego, przymuszony był Kazimierz mocą prawa swego poszukiwać, i nleżące mu się państwo osiąść.
Wyprawił się więc roku tysiącznego trzechsetnego czterdziestego z wojskiem na Ruś, i podstąpił pod Lwów stołeczne miasto. Gdy widzieli obywatele, iż trudno się było przemożnej sile oprzeć, poddali mu się natychmiast; co też innych krain mieszkańcy za ich przykładem uczynili. Znaczne skarby, tak w pieniądzach, jak sprzętach znalazł na zamku Lwowskim, i dotąd jeszcze w Krakowskim kościele krzyż wielki złoty, od niego tam złożony, a ze skarbca xiążąt Ruskich wzięty, pokazują.
Przez niejaki czas bawił w nowo nabytych krainach, a słodząc początki rządów swoich, na pierwszym zaraz wstępie ziemianów tamtejszych do uczestnictwa innych obywatelów królestwa Polskiego przypuścił, kraj zaś podzielił na województwa i powiaty.
Udał się zatem do zmocnienia twierdz, zakładania miast, ozdoby budynków. Jakoż po spaleniu dawnego we Lwowie zamku, który był z drzewa; murowany i wielce obronny założył, toż miasto murem wkoło opasał. Kościół katedralny tamże wymurował, arcybiskupa ustanowił, i dochodami przyzwoitemi dla niego i duchowieństwa opatrzył. Miasta Sanok, Krosno, założył, nadał i murem wokoło opasał : w innych zaś miastach ruskich, jako to w Przemyślu, Trębowli, Lubaczowie, Haliczu, Tustani, zamki dostatnie i obronne postawił. Tym sposobem w kraje niegdyś opustoszałe i dzikie, porządek, gospodarstwo; obyczajność wprowadził, miasta zaś mocnemi twierdzami i obmurowaniem wzmacniał, a przez to stałe siedlisko obywatelom, i krajowi bezpieczeństwo opatrywał zwłaszcza od Litwy, której xiążęta część krajów Ruskich byli sobie przywłaszczyli.
Należące dawniej do Polski miasto Wschowę, Szlązacy ubiegli byli na przodkach Kazimierzowskich. Lubo na wojnę skorym nie był, gdy mu jednak własności jego oddać wzbraniali się, uczynił przeciw nim wyprawę, i nie tylko Wschowę, miasto obronne, ale i inne zdobył. Gdy jednak tamtejsi xiążęta żądali pokoju; co mu się należało, to sobie zatrzymał, wszystkie zaś inne zamki i włości dawnym właścicielom oddał.
W następujących czasach, uczynił wyprawę przeciw xiążętom Litewskim, chcąc kraje odzyskać, które od xięztwa Ruskiego przemocą wzięli. W dzierżeniu dwóch Litewskich xiążąt Lubarta i Kiejstuta były Wołyńskie, Bełzkie, Brzeskie i Chełmskie krainy, i lubo gotowali się niesłuszni przywłaszczyciele na odpór, nie wydołali dzielności wojsk Kazimierzowskich. Miasta Łuck, Włodzimierz, Chełm, Bełż, Brześć poddały się, i osadził je ludem swoim, rządców ustanowił, twierdze zmocnił: i jak był dawniej z częścią, którą miał w dzierżeniu, uczy-
