Strona:Dzieła Krasickiego dziesięć tomów w jednym (Polona).djvu/913

nił, tak nowo zdobyte krainy na tenże sposób rozrządził, i do powszechności państw swoich przystosował.
 Jeszcze raz w lat kilka potem musiał do tych zawojowanych krajów, które po części Litwa była opanowała, wrócić, Bełzkie xięztwo posiadał naówczas Jerzy xiążę potomek Kiejstutów; ten widząc niewielkie siły swoje ku odporowi, zaszedł mu drogę, prosząc o litość : dał się użyć pokornym prośbom, i zostawiwszy sobie najwyższą zwierzchność, osadził go w Bełzie i Chełmie z władzą namiestniczą. Na Łucku, Włodzimierzu i Olesku, Alexandra z tejże familji i z równe mi obowiązkami ustanowił, a we Włodzimierzu zamek dawny, który był z drzewa, zrzuciwszy, nowy, dostatni, obronny i okazały wymurował.
 Rozprzestrzeniwszy tym sposobem granice królestwa, jako pan baczny a czuły na dobro i uszczęśliwienie poddanych swoich, widząc, iż dotąd ustanowionego dla wszystkich w powszechności prawa nie było, a przeto nierząd panował, umyślił nadać krajów i prawodawstwo, i przepisać takowe ustawy, któreby utrzymywały w rządzie powszechną całość, ubezpieczały w szczególności każdego obywatela.
 Dotąd w Polszcze stare podania, wyroki monarchów, lub z niemi zgromadzonych, znaczniejszych obywatelów ułożenia, jedynemi byty prawidłami, któremi się kraj cały, czyli to w szczególnych, czyli w powszechnych potrzebach rządził. Że ztąd wielkie działy się nieprzyzwoitości, a zwierzchność im zabieżeć nie mogła, w zbyt wielkiem krajów rozszerzeniu; potrzeba było wyraźnych, a wszystkim ogólnych i wiedzianych od każdego przepisów, którychby się trzymając, działania swoje według nich urządzić mogli.
 Chcąc więc dogodzić powszechnemu żądaniu, zwołał stany do Wiślicy w roku tysiącznym trzechsetnym czterdziestym siódmym; a przełożywszy zamysł swój, aby prawodawstwo stałe ustanowione było, zażył do pracy takowej ludzi nauką i wiadomością dawnych krajowych zwyczajów znamienitych, i ułożył za ich pomocą pierwszy zbiór pod tytułem Statutu, który prawodawstwa polskiego jest zasadą.
 Wziętość, którą dziełami zyskał, wcieliła do powszechności królestwa Polskiego xięztwo Mazowieckie. Gdy bowiem część jego jednę, zimię Płocką, przez spadek na siebie dziedzicznem prawem objął, a inne miał w dzierżeniu, pozostały jeszcze z linji xiążąt Mazowieckich Ziemowit przyznał koronie Polskiej po zeszłej dzielnicy swojej następstwo, i wziąwszy od króla namiestniczą władzę nad Płockiem, hołd należny monarsze swojemu oddał w Kaliszu w roku tysiącznym trzechsetnym pięćdziesiątym piątym, przysięgając na wierność jemu, i następcom jego : obiecując za wezwaniem na wyprawy wojenne umówione posiłki, i obowiązując się w żadne z postronnemi nie wchodzić przymierze bez dozwolenia najwyższej zwierzchności.
 Przezorność Kazimierza zjściła się potem, gdy po śmierci ostatnich panów dziedzicznych, xięztwo Mazowieckie za Zygmunta pierwszego do Polski przyłączone zostało.
 Już był prawo powszechne w Wiślicy (jako się wzmiankowało) ogłosił. Że zaś miasta Niemieckiem się dotąd rządzące, do Magdeburga, zkąd te prawa przyjęły, zwykły się były odwoływać w sprawach swoich, co z wielką mieszczan było uciążliwością : postanowił więc sąd główny w Krakowie dla tych, którzyby się wyżej od magistratów udawali, aby tam pod wiedzą wielkorządcy, wójta i siedmiu ławników odwołujących się sprawy sądzone były, od nich zaś do siebie tylko i następców swoich odwołania pozwolił.
 Chcąc i w świeżo nabytych ziemiach równie, jak i w tych, które dawniej posiadał, mniej znane przedtem porządnego gospodarstwa działania wzmódz i powiększyć; z niemieckich krajów własnym kosztem rolników do Polski i na Rus sprowadził, grunta im nadał, domy powystawiał, w bydło i narzędzia opatrzył. Ci jęli się wniesionym już u siebie sposobem do uprawy roli, wydobywania nowych gruntów, kopania rowów: widząc to krajowcy, sposobili się do równych wynalazków. Wzmagała ich w pracy dobroć i czujność monarchy : mieli łatwy do niego przystęp, zaprzątał się ich dobrem : sam starowny gospodarz umiał w dzierżawach swoich wieść rząd : i ztąd też za czasów jego tak Polska zakwitnęła, iż w ludności, ozdobie miast i zamków, w zabudowaniu wsi przechodziła sąsiedzkie państwa. Nieochyhny rozrządzenia dobrego skutek, dobre mienie w kraju niegdyś winą i nierządem mieszkańców ubogim, taką uczynił obfitość, iż za czasów Kazimierza Polskę za przykład kładziono, a sprawca takowej szczęśliwości Kazimierz, był najdostatniejszym z królów.
 Umiał użyć dostatków, które własną pracą i przemysłem i sam zebrał, i państwu swemu nadarzył; ale godne było wspaniałego jego umysłu to użycie ku uszczęśliwieniu i ozdobie kraju zbiorów swoich. Co więc dzieje krajowe o budowlach jego wspominają, co dotąd jeszcze widzieć się daje; powiedzieć należy, że nie tak przygód nieszczęsnych zdarzeniem, jak winą następców to prawie wszystko upadło.
 Przy Krakowie stolicy swojej, wystawił miasto, które mu za przedmieście służy, i któremu nadał nazwisko swoje Kazimierz. Miasto to ozdobne, obszerne, w udziałach swoich dobrze urządzone, mu rem wokoło opasał. W niem wspaniały kościół Bożego ciała wystawił, przyozdobił i szczodrze nadał : tamże wystawił kościoły Świętej Katarzyny i Świętej Małgorzaty.
 Miasta które wzmógł, ozdobił, rozprzestrzenił i mitrami wokoło dla ich obrony opasał, są następujące : Skawina, Olkusz, Będzyn, Lelów, Sandomierz, Wiślica, Opoczno, Szydłów, Radom, Wąwolnica, Lublin, Stawiszyn, Kalisz, Pyzdry, Wieluń, Łęczyca, Płock, Konin, Piotrków, Inowłodz, Lwów, Sanok, Krośno, Czczew, Brzeźnica.
 Zamki wszystkie pobudował dostatnie, obronne i z muru tak gruntownego, iż mimo tyle wieków opuszczenie, jeszcze się ich ostatki widzieć dają, a te były : w Poznaniu, Kaliszu, Sieradzu, Sandomierzu, Lublinie, Lwowie, Lanckoronie, Lelowie, w Będzynie, Ostrzeszowie, w Krzepicach, przy którym miasto osadził. Podobnież zamki za niego powstały, staraniem i nakładem jego zbudowane : na Czorsztynie, w Zawichoście, Solcu, w Korczynie, w Koninie, w Nakle, Międzyrzecu, w Kruświcy, w Złotoryi, w Przedeczu, w Bydgoszczy, w Proszowie, w Rawie, w Wyszogrodzie.
 Krakowski zamek, jak dawnych owych czasów niewykształconemi kunszty i rękodziełami w zniosły, w ogromności swojej nieokazały, rozszerzył, wygodniejszym, wspanialszym, zgoła godnym mieszkania swojego uczynił. Pałac z ogrodem i zwierzyńcem, dla letniego mieszkania królów, pod Krakowem w Łobzowie kształtnie i wspaniale wybudował.