sobie goleń, i na powozie go do Przedborza zawieziono. Jeszcze zupełnie ze szwanku nie był wyleczonym, gdy zapadł na gorączkę w Sandomirzu, dokąd się był udał. A gdy coraz gorzej się miał, do Krakowa się ztamtąd wieźć kazał, gdzie z niewymowną boleścią poddanych swoich życia dokonał. Żył lat sześćdziesiąt, panował trzydzieści siedm.
Zyskał ten przezacny monarcha pamięć i wdzięczność u swoich, wiekami nie zmniejszoną, a za życia jeszcze dla siebie szacowny przydomek, iż go dla jego nieporównanej przychylności ku pospólstwu, królem chłopskim nazywano. O nim jest podanie, iż gdy jednego razu kmiecie ziemiańscy, skarżyli się na panów swoich o zbytnie czynsze i robocizny, powiedział im tak : « Miej chłopie w kalecie ogniwo, a na polu krzemień znajdziesz : łacno sobie z nim sprawiedliwość uczynisz, jeżeli masz krzywdę. »
Te wielkie jego przymoty ćmiły niektóre przywary, a między innemi lubieżność. Ta go przywiodła razu jednego do okrutnego postępku, gdy Baryczkę kapłana utopić kazał. Opłonął wprawdzie z niewczesnej popędliwości, i bolał na to, co uczynił, ale mu to niemały uszczerbek w sławie przyniosło.
Potomstwa płci męzkiej nie zostawił, a na tron polski, za życia wyznaczony od niego siostrzeniec Ludwik król Węgierski, wstąpił.
Najlepszych monarchów pospolicie krótkie bywają historye; gdy je bowiem wojen działania, aż do sprzykrzenia w pisarzach powtarzane, nie napełniają, gdy je intryg przewrotnych wieści nie gęszczą; szczęśliwca pokoju, a zatem handlu, nauk, budowli pora, nie użycza bujnemu pióru, nad czemby się szeroce rozpostrzeć mogło. Ciągła szczęśliwość spokojna jest; rzadko więc nadzwyczajność, a zatem to, co dziwi, lub bawi, przeplata.
W dziejach krajowych, tak angielskich, jak polskich, Alfred i Kazimierz nie wiele miejsca zabierają, tak jak w rzymskich Antonin, pod którym Rzym był najszczęśliwszym.
Możnaby więc i ztąd czynić między nimi podobieństwo : nad tem się jednak bardziej zastanowić należy, które przymioty ich i działania między nimi uczyniło.
W młodym wieku obadwa rządy państw swoich objęli. W szczęśliwszej jednak porze Kazimierz, a zatem mniej uczuł przeszkód w pierwiastkach panowania nad Alfreda : tego dwoista z kraju dla przemocy Duńczyków ucieczka, przemysłem i odwagą powrót, a za nim nad nieprzyjaciołami zwycięztwo, tak dalece sławę wznosi, iż rzadki znaleźć się może podobny przykład, któryby mu w tej mierze nadarzył towarzysza.
Nie braknie z drugiej strony Kazimierzowi na równie szczęśliwych wyprawach wojennych. Pokonana Ruś przyniosła królestwu Polskiemu wcielone do jego całości najobfitsze krainy. Utrzymani w zuchwałych zapędach Krzyżacy, poskromieni dzielnością i przemysłem niespokojni hołdownicy, wznieśli wielkość panowania jego. I wtenczas dopiero Polska ujrzała się być w stanie możności przyzwoitym, gdy nad nią Kazimierz wielki panował.
Ozdobił Alfred i wzniosł budynkami miasto swoje stołeczne Londyn. Oprócz ledwo niepodwojenia Krakowa, gdyby jeszcze znaki budowań Kazimierza w Polszcze nie zostawały, ledwoby ku wierzeniu to było, co z dawnych dziejów o jego budowlach wiemy. Te zaś wszystkie stosowane były, nie tylko ku ozdobie, ale ku wzmożeniu i obronie kraju, i tak działane, iż zapomagały lud, który do ich stawiaina był używany, a zwłaszcza w czasie głodu, gdzie umyślnie rozpoczętemi, użytecznemi jednak krajowi budynkami, lud do tej pracy użyty żywił.
Prawodawcami swemi, jak Anglia Alfreda, tak Kazimierza Polska uznaje, i w tej mierze równość się im i sławy i wdzięczności u swoich należy. Większą jednak przysługę krajowi swojemu, zdaje się, uczynił Kazimierz, obmyślając obszerniej prawodawstwo w zbiorze praw dostatecznym, który zasadą dalszych zczasem przydatków został : Alfreda zaś niektóre tylko ustawy, stosowane do okoliczności jego panowania w tem zdatność zyskały, iż dały pochop do urządzenia następnego Anglji prawodawstwa.
Nie wspominają dzieje angielskie, jak się Alfred do rolnictwa, kunsztów, osad, skądinąd sprowadzonych przyłożył, w czem Polska miłośnika chłopów króla swojego wielbi. Znajduje się jednak w opisie życia Alfreda, iż okręty budował, któreby służyły kupcom do sprowadzania i wywozu towarów; równie więc byli czułymi o dobro poddanych : i jeżeli Alfred nie przyszedł do takiej możności i dostatków, jak Kazimierz, nie tak to może zaniedbaniu jego, jak okolicznościom, w których zostawał przypisać należy.
Oxforcka Universitas Alfreda, Krakowska Kazimierza, stanowicielami swojemi uznają. W tem tylko przypadek zdaje się niejaką przewagę dawać Kazimierzowi, iż był początkowym zasadcą; gdy Alfred, już dawniej kwitnące w kraju swoim nauki, wkrzeszał.
Jeżeli w szczególne osób ich przymioty i działania wchodząc porównanie czynić się ma, nie zastanawiają się kroniki polskie nad wiadomościami uczonemi Kazimierza. Alfred nie tylko przywódcą, ale sam z siebie był mistrzem i nauczycielem. Co się zaś tycze obyczajów, niekiedy porywczy, podległy zaś ciągle lubieżności Kazimierz, z bogobojnym i przykładnym Alfredem równać się nie może.
