tury. To już właściwie epopeja. Na tle, mistrzowskiem piórem oddanej przyrody nadniemeńskiej, w jej żywych barwach i woniach, mamy tu szeroką sferę duszy naszej szlachty drobnej, na Litwie wkorzenionej, jej wysoką cywilizacyjną kulturę, z bogactwem mowy rodzinnej i mocą narodowych tradycyi. Twórczy duch wielkiej pisarki wkracza tu w dziedzinę, niespożytych sił narodu i jego praw do istnienia, rzucając wspaniałe mosty między „staremi, a nowemi laty“. Śmiało powiedzieć można, że Orzeszkowa w „Nad Niemnem“ wzniosła się na te wyżyny narodowej misyi, jaką spełnia w literaturze naszej wielka poezya romantyczna.
Ostatnie lat piętnaście twórczości Elizy Orzeszkowej znaczy dalszy, genialny lot jej natchnień w kierunku najwyższych zagadnień życia człowieczego. Jej zawsze żywa troska o byt narodowy przenosi się teraz w dziedzinę mistycznych głębin życia wewnętrznego człowieka, jego życia duszy.
Zagadnienia etyczne, wysoki problem transponowania duszy ludzkiej na wyższy, doskonalszy ton istoty „dostojnej“, wraz z nową falą idealistycznych prądów reformatorskich naszych dni przełomu, znajduje w Orzeszkowej głęboko rzeczy świadomą, powołaną rzeczniczkę. Nie pociąga jej głośny timbr frazesu, ani zasada supremacyi formy nad treścią nowych haseł sztuki, ale budzi w niej żywy
