lenników. Sekty były w duchu czasu; była to epoka Essejczyków i Terapeutów. Liczni rabini mieli swoje szkoły, jak Szemaja, Abtalion, Hillel, Szamaj, Judasz Gaulonita etc., z których to nauk powstał Talmud[1]. Pisano mało; ówcześni uczeni żydowscy nie układali książek; wszystko polegało na ustnym wykładzie i na rozmowie; nadawano temu formę jak najprostszą[2]. A więc nie był to żaden moment znamienny, gdy młody cieśla z Nazaretu wystąpił na widownię publiczną głosząc maksymy, które przeważnie były już rozpowszechnione a jednak dzięki jego interpretacyi miały przekształcić świat. Był to zatem tylko jeszcze jeden rabbi (wprawdzie ze wszystkich najsympatyczniejszy), dokoła którego skupiało się kilku młodzieńców, pragnących go słyszeć i razem z nim rozmyślać. Uwagi ludzkiej niepodobna za jednym zamachem zwrócić na siebie. Nie było jeszcze wtedy chrześcian; ale prawdziwe chrześciaństwo zostało już założone a nigdy zaiste nie było piękniejsze, jak właśnie wtedy. Do tej pierwotnej budowy Jezus nie dodał już nic trwałego. Co mówię! Do pewnego stopnia on sam potem skazi nieco tę budowę; bez ofiar nikt nie przeprowadzi żadnej idei a z walki o nią nikt bez ran nie wychodzi.
Nie wystarcza pojmować dobro, trzeba to pojęcie zaszczepić ludziom. A do tego mniej się nadają środki godziwe. Nie ulega kwestyi, że gdyby cała ewangielia składała się tylko z kilku rozdziałów Mateusza i Łukasza, byłaby doskonalsza i nie dawałaby teraz powodu
