pionym obecnie przez tyraniczny, bezduszny i zimny formalizm.[1]
Najpotężniejszem jednak i najbardziej wpływowem rozgałęzieniem Islamu pozostaje niezawodnie „tasawof,“ znany bardziej pod nazwą sufizmu. Na terenie Mezopotamji i Indji sufizm przybrał kierunek panteistycznej teozofji, zbliżonej do buddyzmu i częściowo do neoplatonizmu. Sufici uprawiają „zohd,“ czyli ascetyzm, chociaż przeciwko niemu energicznie występował Mahomed[2].
Jednak Koran posiada w sobie tyle pesymizmu, że jeszcze założyciel islamicznych klasztorów i derwiszyzmu, Hassan z Basry, mawiał: „Kto czyta Koran i wierzy w niego, ten będzie żył w ciągłym strachu i często we łzach,“ zalecając, jako obronę przed tak ciężkiemi przeżyciami — ascetyzm, umartwienie ducha i ubóstwo.
Niezawodnie, że na szerzenie i rozwój ascetyzmu mieli wpływ chrześcijanie syryjscy oraz krwawa polityka kalifów Omajadów, ścigających sunnitów i zmuszających zrozumieć nietrwałość szybko mijającej doczesności. Z biegiem czasu do sufizmu zakradł się mistycyzm i fanatyczne obrządki, które zostały wprowadzone przez kobiety.
Wszystkie te odłamy muzułmaństwa stykają się ze sobą dość obojętnie w Bagdadzie, od czasu, gdy na każdym rogu ulicy stoi pod parasolem policjant angielski, a różne przekupione typy z płomiennookimi wogs’ami na czele myszkują po kawiarniach, meczetach, spelunkach rozpusty i bazarach, wyławiając niezadowolonych z panujących w kraju porządków i przepisów, narzuconych przez Wielką Brytanję.
Powiedziałem: przekupione typy.
Tego drażliwego twierdzenia obalić nie można, albowiem w „The Times Parliamentary Report“ 29 listopada 1922 można znaleźć informacje bądź co bądź autorytatywne, że nawet nieprzychylny dla Anglji król Wahabitów Ibn-Sauda otrzymywał od Anglji, zapomogę“ od 2000—5000 funt. miesięcznie; w literaturze, poświęconej sprawie arabskiej, jak naprzykład w dziele Thomasa Lyella, wspomina
