Poczem głos sługi umilkł i teraz stara kobieta mówiła sama jedna jak ksiądz z kazalnicy, gromiąc i piorunując, licząc rądle, odsuwając stolnicę, potrącając balię...
W jadalni tymczasem Michasia siedziała długą chwilę, wpatrzona w światło lampy, jakby zahypnotyzowana i starając się nie myśleć o tem, co się dokoła niej działo. Lecz głos matki, dolatujący do niej z kuchni, mimowoli szarpał nią i sprowadzał do rzeczywistości.
I nagle ogarnęła nią wielka, olbrzymia, nieskończona litość. Zdawało się jej, że to ją samą torturują w postaci tamtej drugiej, że jest ich dwie a przecież jedna, której wyrzucają, że spełniła swe przeznaczenie i sieką chłostą obelg w zbolałe i pełne macierzyństwem łono — i gdy nagle z kuchni rozległ się zawodzący płaczem głos Hanki, z oczów Michasi polały się dwie strugi łez, jasne, lśniące w świetle lampy, jak drogi mleczne z gwiazd najczystszych utkane.
Furkowski zerwał się od stołu i do drzwi kuchennych poskoczył.
— Mamo! Michasia płacze!...
Starsza pani natychmiast do pokoju wpadła. Razem z nią przez drzwi otwarte, jak jęk jesiennego wichru, tak wdarło się zawodzenie służącej. Hanka, przypadłszy do kuferka, biła głową o ścianę, szlochając głośno.
Starsza pani odwróciła się od progu.
— Cicho mi! — krzyknęła rozkazująco — co to za krzyki? Jeszcze się młodsza pani przez ciebie rozchoruje... chcesz spazmować, to ruszaj do sieni!...
Hanka kułakami usta zatkała i płakała dalej po cichu, bez jęku, bez ruchu, cisnąc głowę do ściany...
Paryż 21 kwietnia 1893 r.
