Strona:H. Poincaré-Nauka i Hypoteza.djvu/139

rzuty nie znoszą faktu, iż była ona bardzo pożyteczna, co ujawniło się zwłaszcza w odkryciu za jej pomocą pewnego związku prawdziwego a głęboko dawniej utajonego, mianowicie związku między ciśnieniem gazowym a ciśnieniem osmotycznym. W tym też sensie można twierdzić, że jest ona prawdziwa.
 Gdy fizyk stwierdza sprzeczność między dwiema teoryami, które są mu jednakowo drogie, mówi niekiedy: Nie niepokójmy się tym, lecz trzymajmy mocno oba końce łańcucha, chociaż ogniwa pośrednie są dla nas ukryte. Argument ten, zakrawający na tłumaczenie się zakłopotanego teologa, byłby śmieszny, gdyby się miało nadawać teoryom fizycznym to samo znaczenie, jakie w nich widzą profani. W razie sprzeczności jedną z nich przynajmniej trzebaby było natenczas uważać za błędną. Inaczej atoli rzecz się ma, jeśli szukamy w nich tego tylko, co w nich upatrywać należy. Możliwe jest, że tak jedna jak druga wyrażają prawdziwe związki a sprzeczność zachodzi jedynie między obrazami, w które przyodzialiśmy rzeczywistość.
 Tym, którzyby uważali, że zbyt zacieśniamy obszar dostępny dla badacza, odpowiemy: Pytania, które ku waszemu żalowi z góry odrzucamy, są nietylko nierozwiązalne lecz nadto ułudne i pozbawione treści.
 Ten lub ów filozof utrzymuje, że cała fizyka tłumaczy się przez wzajemne zderzenia atomów. Jeśli chce przez to poprostu powiedzieć, że między zjawiskami fizycznemi zachodzą te same związki, co między wzajemnemi uderzeniam wielkiej liczby bil, — doskonale — jest to twierdzenie sprawdzalne, może ono być prawdziwe. Ale chce on powiedzieć coś więcej; a nam się zdaje, że go rozumiemy, bo zdaje nam się, że wiemy, co to jest zderzenie samo w sobie; dlaczego? poprostu dlatego, że widzieliśmy niejednokrotnie partye bilardu. Czy będziemy sądzili, że Bóg, oglądając swoje dzieło, doznaje tych samych wrażeń, co my, przypatrując się partyi bilardu? Jeśli twierdzeniu jego nie chcemy nadać tego dziwacznego znaczenia, a jednocześnie odrzucamy owo zacie-