Czuby te, zarówno tautologiczne (fig. 21), jak i zwyczajne (fig. 20) stały się klejnotami[1] z chwilą, kiedy wraz z hełmem spoczęły nad tarczą herbową: kiedy stały się częścią herbu. Wszelako heraldyczna ta instytucya uległa na Zachodzie poważnemu zróżniczkowaniu. W Anglii i we Francyi przyjęły się głównie hełmy bez klejnotów, a klejnoty zapanowały przeważnie w Niemczech, skąd się i do Polski dostały, ulegając tutaj wszystkim konsekwencyom niezrozumianego naśladownictwa.
Zanim instytucyę hełmów i klejnotów heraldycznych poruszymy bliżej, nadmienić musimy, że, jeżeli nie ich pojawienie się, to przynajmniej rozpowszechnienie, towarzyszyło schyłkowi najdawniejszego, klasycznego okresu w rozwoju heraldyki. Jednakże logika stylowa i kolorystyczna, tkwiąca w jej podstawach, spra-
- ↑ Rozpowszechniony u nas zwyczaj nazywania całego herbu klejnotem, jest ze stanowiska heraldycznego błędny,
