Strona:Józef Birkenmajer - O tytułach cesarza i króla.djvu/10

612

Józef Birkenmajer

bardzo stare kroniki byzantyńskie; mogli też wprost od Greków już za lat Justiniana czy nawet wcześniej (bo kupcy greccy zapuszczali się dawno w te strony) posłyszeć i przejąć tytuł ich władcy, który następnie przekształcili wedle swych zasad fonetycznych.
 Powtóre, p. Lindertówna, zaliczając rzeczownik starocerkiewnosłowiański césarь do prasłowiańskich tematów spółgłoskowych, nie wyjaśniła obecności miękkiego jeru (-ь) w zakończeniu mianownika tego wyrazu. A to zakończenie niekoniecznie świadczy na rzecz tematu spółgłoskowego: raczej przemawia za tym, że był to temat na -i- lub -io-. Analogia z rosyjskim царь (carь, nie car, jak transkrybuje p. Lindertówna) mającym w dopełniaczu car’ia, nie stanowi też silnego argumentu na rzecz przynależności do deklinacji spółgłoskowej, gdyż wyrazów tego typu, przynależnych zdawna do samogłoskowej deklinacji, można wskazać w języku rosyjskim bardzo wiele, np. конь (koń), dopełniacz коня (kon’ia).
 Owo -i- tematowe, którego redukcją napewno jest miękki jer w mianowniku wyrazów cerkiewnosłowiańskich cěsarь i kesarь, znajduje się w wyrazach greckich, które tu mogły być wzorem, a mianowicie w καισάρειος i καισάριος, wymawianych zresztą jednakowo, skoro -ει- i -ι- miały to samo brzmienie już w ostatnich wiekach starożytności, a w tychże wiekach uległ zanikowi w języku greckim także iloczas. Oba wyrazy spotyka się w Corpus Insciptionum Graecarum, Boeckh, 3902 także pisownię καισάρηος, odpowiadającą tejże wymowie, skoro -η- już na schyłku starożytności miało wymowę taką samą, jak używane są nie tylko jako przymiotniki, ale nader często mają znaczenie rzeczownikowe, np. u Diona Kassiosa: οἵ τε καισάρειοι καὶ οἱ ἄλλοι. ‘Cesarzowa’ nazywała się καισάρισσα (Codinos Cunopalates, Bonn 1839, p. 108: ἢ βασίλεσσαι ἐὰν ὦσιν ἢ σεβαστοκρατόρισσαι ἢ καισάρισσαι). Miesiąc lipiec, zwał się w greczyźnie byzantyńskiej nie tylko Ἰούλιος, ale i καισάριος. ‘Carskie’ wrota w cerkwi greckiej nazywają się καισάριον lub καισάρεια.
 Z owego καισάριος utworzony został cěsarь na podstawie tych samych zasad fonetycznych, wedle których z greckiego φανάριον (czyt. fanario) powstał фона́рь (fonar’), z τροπάριον (tropario) — тропарь (tropárь).