Kiej-zarem. Poeta skontaminował tu nazwę owego kaisara czy kiesara (znanego mu może z dziejów Karamzina, a może z języka ruskiego cerkiewnego) z niby mazurskim kiej zar ‘jakby żar’.
Ale dajmy spokój romantycznym ‘ludowym etymologiom’, bo moglibyśmy wskrzesić i Mickiewiczowskiego Ne-Boh-no-cara (‘nie Bóg, ale car’), mającego rzekomo wyjaśniać imię króla babylońskiego Nabuchodonozora. Zajmijmy się dalszymi jeszcze znaczeniami tytułu carь. Oznaczał on nie tylko władcę wschodniorzymskiego, ale następnie także i innych władców. Wyrażenie Carь niebiesnyj oznaczało w języku rosyjskim ‘Króla niebios’ czyli Boga. Królestwo Polskie Kongresowe (Kongresówkę) nazywały niektóre dokumenty rosyjskie: Carstwo Polskoje, snadź żeby tytułem Korolestwo nie budzić niebezpiecznych, niebłagonadiożnych wspomnień. W wielu podręcznikach historii czy mythologii, pisanych po rosyjsku, tytuł carь noszą różni Menelaosowie, Agamemnonowie, Dareiosowie, Ptolemaiosowie czy Tarquiniusowie. Ponieważ carstwowat’ znaczy tyle co wogóle ‘panować’ (carstwujet tiszina ‘panuje cisza’), więc i carstwo niekoniecznie znaczy tyle co imperium czy cesarstwo; dlatego bolszewicy, choć carów obalili (przenośnie mówi się jednak o czerwonych carach), śpiewają i dzisiaj:
W carstwo swobody dorogu
grudiu prołomim siebie.
W każdym razie tytuł carь z czasem stał się od wieku XVI po dziś dzień niemal synonymem władcy Rosji[1] i to nie tylko w języku rosyjskim, ale też i w innych, gdzie dostał się w najrozmaitszych przekształceniach. Tak np. w języku niemieckim pisano go Tzar, w języku francuskim tsar, w nowogreckim τσάρ lub τσάρης (forma ta przyjąć się tu mogła łatwo, skoro dźwięk c-, pisany τς, zdawna istnieje w greckim języku literackim, a jeszcze częściej występuje w dialektach,
- ↑ Nie wchodzę w to, jakim prawem wielcy książęta moskiewscy tytuł ten sobie uzurpowali: czy od chanów tatarskich („jakoby nad hordą tatarską panował“), jak twierdzi w Słowniku etymologicznym prof. Brückner, czy też od władców byzantyńskich (na podstawie małżeństwa w. księcia moskiewskiego z córką ostatniego z Paleologów), od których Rosja carska przyjęła nie tylko dwugłowego czarnego orła, ale i pretensje do panowania nad Konstantynopolem, wysuwane jeszcze do r. 1917...
