Od czerwonego do białego caratu. Jest też i sporadyczny wyraz carować (być carem) cytowany przez Żeromskiego.
Poza tym dostały się do nas, przeważnie w postaci spolszczonej, różne tytuły i wyrazy, utworzone od cara na gruncie języka rosyjskiego. Więc caryca[1], carewicz (spopularyzowany przez utwór Zapolskiej), caryna, (w znaczeniu carycy), carosławie, caropokłonnik, carstwo itd. W języku rosyjskim ich odpowiedniki brzmią: carica, cariewicz (częściej ćesariewicz), carina, cariesławije, cariepokłonnik, carstwo... Także nazwę miasta nad Donem, Caricyn przerobiona u nas na Carycyn.
Zaznaczę, że na gruncie polskim wyraz car przybrał za lat naszej niewoli znaczenie niechętne czy wzgardliwe. Tam, gdzie o carach rosyjskich pisano u nas bez niechęci czy wzgardy, jak np. w pismach dość carofilsko nastrojonego Ignacego Chodźki, nie spotykamy nazwy car, ale zawsze cesarz; podobnie cesarzem tytułowano oficjalnie władcę rosyjskiego w Królestwie Kongresowym. Mickiewicz używa obu tytułów, ale cesarzem nazwie Mikołaja tylko przez usta jego własnych zwolenników (np. Nowosilcowa), albo też w mowie bardziej uroczystej, kiedy indziej zaś woli nazwać go carem; wyraz ten w zakończeniu Wielkiej Improwizacji nosi najwyraźniejsze piętno niechęci i wzgardy. Podobnie bywa i u Słowackiego. Zadokumentowaniem tego uczuciowego zabarwienia wyrazu jest używany przez obu poetów mianownik liczby mnogiej: cary, mający postać ‘rzeczową’ czy ‘zgrubiałą’, w przeciwieństwie do zwykłej osobowej formy: carowie.
Ten długi poczet przekształceń nazwiska, a później tytułu Caesar możnaby zamknąć jeszcze imionami Caesarius i Caesaria. Dostały się one i do nas, w postaci Cezariusz i Cezary dla rodzaju męskiego a Cesaria dla żeńskiego. Zawędrowały one do literatury (w żywej mowie są dość rzadkie, bo nawet Cezary Jellenta był tylko literackim pseudonimem Napoleona Hirszbanda) i mają tu swoją historię. Pamiętamy Krasińskiego
- ↑ Słusznie zaznacza Brückner, że z tą caryną czy carycą nie ma nic wspólnego dawny wyraz caryna spotykany w XV i XVI wieku na ziemiach ruskich, gdyż pochodzi z mowy pasterzy wołoskich. W objaśnieniu jednak podał tylko daleki wyraz łaciński terra, zam. rumuńskiego ţara (czyt. cara) ‘kraj’, ‘ziemia’.
