Strona:Józef Ignacy Kraszewski - Typy i charaktery.pdf/50

— 50 —

póki każdy nie poczuje, że reforma musi się zacząć od indywiduów, od nas samych. Z jednostek składa się społeczność, jej charakter ogólny od tych zależy. Żadna radykalna reforma praw, instytucyj, żadne postanowienia nie przerobią ludzkości, dokazać tylko może Sokratyczny przepis podniesiony do wyższej potęgi — znaj naprzód i popraw siebie.
 Gdyby tak każdy wziął się szczerze do tego, co mu i najbliższe i najłatwiejsze, ani byśmy się spostrzegli, jak wiele zmienićby się musiała społeczność. Wszyscy utopiści, jakeśmy to nie raz powtarzali gdzieindziej, mylą się w zasadzie, poczynając od tego, co końcem dopiero uzyskać się może. — Niech tylko jednostki usiłują dobić się wyższego stopnia udoskonalenia, a ogół zmieni postać, zmienią ją instytucje nawet, bo te koniecznie i nieodzownie idą za stanem społeczeństwa. Każdy kraj, każdy lud i epoka mają takie instytucje, jakie potrzeby większości wskazują. W miarę podnoszącego się stopnia cywilizacji, powolnie podnoszą się instytucje, ulepszają i do równowagi ze stanem umysłowym, obyczajowym, cywilizacji ustanawiać się muszą. Widzieliśmy w historji nie raz próby narzuconych instytucyj, które miały odwrotnie działając na masy, naturę ich odmienić; zawsze pokuszenia się takowe wywołały niepokoje, wybuchy, zamięszania i najzgubniejsze skutki. Ludzkość ma pewne prawa bytu, z których się najsilniejszą wolą wyłamać nie może; do tych właśnie należy reguła postępu stopniowego, powolnego, który idzie nie od instytucyj do ludzi, ale od ludzi do instytucyj. Dla tych, co niecierpliwie na swój żywot tylko rachując, chcieliby dosięgnąć celu swych marzeń — smutna to może prawda, że ludzkość idzie tak powoli i daleko dalej widzi okiem, niżeli sięgnąć może dłonią — ale któż przeciw nieubłaganej naturze rzeczy??
 Żaden wiek może bardziej nauczających nad nasz nie przedstawił w tej mierze obrazów — patrzaliśmy oczyma naszemi na władzę oddaną w ręce utopistów, którzy nic z nią począć nie mogli. Bóg tylko stworzyć