świadomość moralna stwierdza swą moc przez ofiary, jakich wymaga abdykacya jednostki na rzecz społeczności, tak długo jest uzasadniona, ma prawo istnieć[1].
René Worms[2] zajmuje się pojęciem narodu dopiero po analizie pojęcia społeczeństwa; pojęcie to zawiera ideę złożonej (complexe) jedności, zbioru istot, połączonych jakimś węzłem, i to węzłem, którego istnienia mają świadomość, chociażby tylko do pierwszego stopnia. Gdy to zbiór ludzi, wtedy ów węzeł polega na mniej lub więcej ścisłem podobieństwie (similitude): 1. mieszkania, środowiska; 2. rasy; 3. edukacyi i języka; 4. zawodów i zajęć, przyczem podział pracy wytwarza raczej koordynacyę, niż podobieństwo zajęć; 5. życia domowego i zwyczai rodzinnych; 6. pojęć i praktyk moralnych, religijnych, estetycznych, technicznych, przyczem zgodnie z Ad. Coste[3] wyklucza tu idee ściśle naukowe, jako ograniczone z jednej strony do szczupłego koła ludzi, a z drugiej strony międzynarodowe; 7. ustroju (régime) sądowego i politycznego. Domaga się on dalej, aby te wspólności już trwały pewien czas, były się istotnie już wryły w życie stowarzyszonych. Stąd przedwczesnem jeszcze i błędnem jest mówić o societas humani generis; we wszystkich powyższych siedmiu dziedzinach istnieją dotąd bardzo wielkie różnice; ród ludzki jest dotąd tylko antropologicznem wyrażeniem, mówiąc socyologicznie nie istnieje jeszcze jego kohezya. Faktem podstawowym, na którym oprzeć się musi socyolog, jest, że istnieje dotąd serya grup bardzo zróżniczkowanych, co najmniej jest ich tyle, ile jest narodów politycznie zorganizowanych; cokolwiekby się zre-
