każdoczesnym zasobem ludzkiej cywilizacyi, i to bez objawy podboju politycznego, podnosił poziom wyobrażeń, bytu i życia ludów mniej rozwiniętych, wzbogacając przez to ich siły, wyrabiając wzbogaconą indywidualność.
Wytworzona współudziałem szeregu czynników, utrwalona z biegiem czasu pod wpływem tradycyi, historyi, osobnej organizacyi, narodowość stopniowo przestaje być jedynie stanem faktycznym, przechodzi w stan świadomości, samowiedzy. Stan ten ujmuje zarówno uczucie, jak umysł, wpływa rozstrzygająco na myśl, wolę i czyn. Wywołać to może sam własny rozwój wewnętrzny, częściej wywoływa uświadomienie i samowiedzę narodową tarcie z obczyzną, odczucie wspólności wroga, jego zakusy skrzywdzenia praw i interesów i danej narodowości.
Świadomość czyni z narodowości naród. Cogito ergo sum można słusznie i o narodzie powiedzieć. Z chwilą, gdy przywiązanie do swej narodowości i zrozumienie swej osobnej narodowej indywidualności przechodzi w stan świadomości, z tą chwilą istnieje już nietylko narodowość, lecz istnieje naród[1].
Podstawą tej świadomości jest wyrobiona narodowość,
- ↑ Podobnie pisze odnośnie do społeczeństwa Giddings, Theory of Sociology: »human society truly begins when social consciousness and tradition are so far developed that all social relations exist not only objectively as physical facts of association, but subjectively also in the thought, feeling and purpose of the associated individuals«. Tak też René Worms, Philos. d. Science Soc., t. I; dalej Schäffle, Abriss der Sociologie: »Eine Gesselschaft ist ein lebendiges Bewusstsein, ein Organismus von Ideen«. Dalej Waxweiler, Esquisse d'une sociologie, 1906, str. 248: »Lorsque les individus sont coordonnés en un groupe, ils peuvent, dans des conditions determinées, sentir se developper en eux, à côté de la conscience qu'ils ont de leur individualité, une conscience nouvelle, celle de leur »solidarité« aves les autres membres du groupe: ils s'élèvent en un mot à la conscience sociale et ceci conditionne d'une façon particulière leurs activités«.
