tylko, skoro masy nabrać zdołają przekonania, że nie troska o własne dobro, lecz troska o dobro publiczne i praca dlań jest treścią i celem ich życia. Taki przykład z góry, dając wzór poczucia obowiązków, obudzi i u innych poczucie obowiązków, głosząc czynem i słowem idee, cele, środki narodowego działania, krzewić zdoła czynną świadomość narodową.
Jako drugi warunek bytu narodu, praktycznego znaczenia świadomości narodowej, występuje osiedlenie spoiste na pewnym obszarze ziemi. Zajęcie niegdyś stałych siedzib było ważnym etapem w dziejach każdego ludu; miało to wpływ doniosły na całość społecznego życia, na organizacyę gospodarczą, społeczną, polityczną, stawiało obok ludu pojęcie Ojczyzny. Wielkie to znaczenie posiada do dzisiaj kraj własny, jako niezbędna postawa narodowej organizacyi. To bowiem wytwarza dopiero realne granice dla samodzielnej własnej organizacyi, ustanowienia swoich praw, wykonywania ich w swym duchu, przez swych ludzi. Słusznie podniósł Gladstone w swej wielkiej mowie w sprawie samorządu Irlandyi, że dla dobrych rządów w kraju potrzeba: dobrych ustaw, dobrego ich wykonania, potrzeba dalej, aby te ustawy i ich wykonanie płynęły z jednosercowego i narodowego źródła. Wymogom tym odpowiada ściśle tylko stan, gdzie jednonarodowa ludność zajmuje kraj, stanowiący osobną jednostkę; jedy-
nom de la justice et de l'intérêt commun, cette voix éveillera les sentiments généraux et généraux qui sont au dessus des partis et qui se résument dans l'amour de la patrie«. »Toute minorité qui lutte avec désintéressement pour un idéal de justice peut, acquérir une puissance incomparable, car elle est soutenue par la conscience obscure de tout un peuple«. »Ce n'est point d'en bas c'est d'en haut que peut venir le mouvement de regenération, l'effort premier centre les maux dont souffre la patrie… L'opposition morale et intellectuelle de l'élite, si elle est continue et active, est sûre de vaincre«. O symbolach por. Wallas: Human nature in politics, chap. II.
