Strona:Józef Milewski - Zagadnienie narodowej polityki.pdf/250

ków. Działo, działa i działać powinno państwo w ogólnym interesie, ale obok tej działalności była, jest i być powinna szeroka działalność swobodna społeczeństwa, ogólne dobro, a nie własne tylko interesa połączonych w działaniu jednostek mająca na oku. Wystarczy tu przypomnieć działanie Kościoła, który w dziedzinie etyki, oświaty, nauki, sztuki, karytatywnej troski o nędzę, chorobę, nawet i materyalnej pracy, tyle kart dziejów zaszczytnie zapisał, dalej korporacye, fundacye, assocyacye przeróżne, a wreszcie liczne jednostki, które swą pracą, myślą, czasem, groszem, przykładem, bezinteresownie służą sprawie bliźnich, sprawie publicznej. I wielka powstaje kwestya, czy tak jak w dziedzinie ekonomicznej zbyt szeroka działalność państwa niszczy ducha prywatnej inicyatywy, a krzewi ospałe rentierstwo i posadomanię, również i w innych dziedzinach nie przyszłoby do zastoju, gdyby coraz szerzej państwo ich zadania brało na siebie. To też przy oznaczaniu zakresu celów działania państwa należy pamiętać i o faktach działalności dobrowolnej społeczeństwa i o ryzyku ujemnych następstw w usposobieniu i swobodnym czynie społeczeństwa.
 Analizując czynniki, jakie pchały w kierunku rozszerzania zakresu państwowego działania, podnieść wreszcie można, ża zarówno dawny absolutyzm, jak rewolucya, parły do zatomizowania społeczeństwa, do przedstawiania państwa jako jedynej zorganizowanej siły społecznej, jedynej zdolnej do skutecznego działania. Przyłączyły się tu później zarówno programy socyalistyczne, pragnące zasadniczo uspołecznienia czy upaństwowienia produkcyi, ewentualnie i konsumcyi, jak dążenia nowożytnego imperyalizmu, chcącego ugruntować swą władzę na wzrastającej bezpośredniej zależności ludzi, jak wreszcie trudności finansowe zaradzenia systemem podatkowym kolosalnie wzrosłym potrzebom gospodarki publicznej.
 Wszystkim tym celom zdawało się służyć rozszerze-