historyczny, prawny, idealny, realistyczny. Historyczny kierunek[1] uważa niemal za jedyne zadanie teoryi polityki przedstawienie rzeczywistego rozwoju, zbadanie przyczyn i skutków zjawisk, zyskanie ile można praw bytu i rozwoju społeczeństw. Doniosłość tych badań jest wielka, wyrabiają one miarę i sąd polityczny, przyuczają do zrozumienia, że wielkie rezultaty nie dają się osięgnąć odrazu, ale raczej są owocem pracy długoletniej. Historya chroni przed naiwnym radykalizmem, przed niepokojem nowatorstwa, chroni również przed zastojem, upartem trzymaniem się przeżytych form i idei. Nauki, przez historyę dane, służyć mogą dalej za przestrogę, jakich błędów i jakich dróg uniknąć. Jest to wiele, ale to nie jest wszystko. Zdanie, że historya jest mistrzynią życia, zawiera dużo prawdy, ale i dużo przesady. Właśnie historya nas uczy, że nie wszędzie, ani nie zawsze nadają się te same środki, te same czyny, te same ustawy; kopiowanie tych środków w innem miejscu i czasie byłoby błędem i anachronizmem. Każdy wiek, każdy naród ma swoje własne, odmienne od innych czasów i ludów zadania i trudności. Położenia absolutnie równie nie powtarzają się w dziejach, historya może dawać przestrogę przed błędem, nie da pozytywnej nauki, co w danych warunkach uczynić można i uczynić należy. Rozwój idei, potrzeb, stosunków, stawia nowe zagadnienia dla politycznej myśli i czynu, takie, jakich przeszłość nie miała. Postęp na tem właśnie polega, że umiemy skuteczniejszych, dawniej nieznanych środków dobierać
- ↑ J. R. Seeley: Introduction to political science: »To lecture on political science is to lecture on history« i dalej: »Pol. science without history has no root«. Podobnie J. St. Mill, Logic: »The fundamental problem is to find the laws, according to which any state of society produces the state which succeeds it and takes its place«. Treitsche, Politik: mówi wprost »angewandte Geschichte«; Roscher. Politik: wyraża się »geschichtliche Naturlehre des Staats«.
