Doświadczenie historyczne uczy nas, że te narody osiągają najwyższy stopień rozwoju kultury duchowej i materjalnej, które myślą same o sobie i nie pozostawiają całej troski o los narodu wyłącznie rządom swoim. Jest opowieść o wojsku rzymskiem, które zamknięte przez wojska Hannibala w wąwozie nad jeziorem Trazymeńskiem i napadnięte przez te wrogie wojska, musiało bronić się w warunkach najgorszych, podczas mgły, która nie pozwalała na rozwinięcie szyków bojowych i na kierowanie akcją przez dowódców. Dziejopis powiada, że każdy żołnierz rzymski musiał w tych warunkach być samemu sobie wodzem i sam się do boju zagrzewać. Narody bardzo często znajdują się w takich warunkach, że każdy członek narodu musi być samemu sobie wodzem i sam kierować sobą, nie mogąc oglądać się na wskazówki przywódców.
Ale naród nie chcący w ciężkich warunkach swego istnienia stracić głowy i upaść na duchu, musi być narodem światłym i świadomym swoich celów i środków do tych celów wiodących. Po wszystkie czasy istnienia Polski, nawet w jej czasach najgorszych nie brakło w Polsce ludzi, którzy zdawali sobie sprawę z doniosłości oświaty powszechnej i czynili wszystko, co było w ich mocy, aby ta oświata stała się udziałem wszystkich. Inne doświadczenie poucza nas, że każdy naród musi dla swego istnienia mieć jakiś wielki cel skupiający wszystkich członków narodu w jednę nierozerwalną całość. A więc widzimy dwie konieczności dziejowe dla chwili obecnej: powszechną oświatę i wspólny dla wszystkich Polaków ideał. Przez oświatę nie rozumiemy tylko umiejętności czytania i pisania oraz posiadania pewnych ogólnych wiadomości z różnych dziedzin wiedzy ludzkiej. Oświata dla nas to samodzielność myślenia i zdolność do powzięcia decyzji w chwilach trudnych; to także śmiałość myślenia, dająca pewność w działaniu zdecydowanem i pewnem siebie. Ideałem zaś narodu musi być jakiś wielki cel dążeń powszechnych. Bez takiego ideału ogólnego żaden naród nie jest dość silnym, aby mógł stawić czoło
