rzuca on nietylko jałmużnę, ale i napiwki i ambicją jego jest, by dobrze spełniać pracę, za którą pobiera płacę.
Podczas gdy walka klasowa wielkich organizacji żywo podtrzymuje w proletarjuszu zmysł społeczny i wzmaga go jeszcze, to wzrastająca wciąż samowiedza wytwarza w nim równocześnie ambicję, by nie być bezużytecznym trutniem.
Wszystkie te bodźce do pracy, które są skutkiem podniesienia się proletarjatu, a potem jego panowania, a które poręczają rosnącą wciąż wydajność jego pracy, czynią zupełnie zbytecznym wszelki przymus pracy w przedsiębiorstwie a nawet wykluczają go. — Proletarjat, który wyzbył się już w zupełności charakteru stadowego zatem dojrzał do socjalizmu, nie zgodzi się na żadną próbę, któraby choć w najlżejszym stopniu przypominała wojskowy przymus pracy, zarówmo w obrębie warsztatu pracy, jak w formie przymusowego przydzielania do pewnych działów produkcji. — Taki przymus mógłby stać się koniecznym tylko w takich instytucjach socjalistycznych, które na robotników działałyby odpychająco, zamiast przyciągająco, a więc źle urządzonych. — Każda próba wprowadzania takiego przymusu, musiałaby przyspieszyć rozpoczęte już bankructwo, musiałaby bowiem do najwyższych granic wzmóc opór robotników a wydajność ich pracy jak najbardziej obniżyć.
Myli się Trocki, sądząc, że w państwie socjalistycznem tkwią siły czarodziejskie, zdolne pogodzić proletarjat z pracą przymusowy. Proletarjat buntuje się przeciw wszelkiej formie niewoli, więc także przeciw niewolnictwu państwowemu, bez względu na to, czy nastawnik podnosi knut w imieniu cara, czy też w imieniu proletarjatu.
Niewolnictwo państwowe, oto punkt szczytowy bolszewickiego komunizmu. Ponieważ próba zawiodła, nie pozostawało nic innego, jak cofnięcie się do kapitalizmu państwowego, który w Rosji niczem nowem nie jest, albowiem kapitalizm tam z dawien dawna żyje tylko z łaski rządu.
Łatwość, z jaką dokonuje się ten przewrót, podobnie, jak inne dotychczasowe przewroty w bolszewiźmie, charakteryzuje jego oportunizm. Nie zależy mu na przeprowadzeniu zasady, lecz jedynie na utrzymaniu się przy władzy, dla tego celu bez skrupułów gotów jest na każdą ofiarę z zasad. Niemniej też znamienną jest łatwość, z jaką bolszewizm oświadczył się za pracą przymusowy.
