Strona:Karol du Prel - Spirytyzm (1908).djvu/89

czy, który właśnie w książkach tego rodzaju jest niezmiernie pożyteczny. Wreszcie wydawałoby mi się pożądanym, aby Aksakow dał raczej ogólny zarys wniosków filozoficznych, wypływających ze spirytystycznych faktów, zamiast zatrzymywać się na różnicach zachodzących pomiędzy temi wnioskami i systematem Hartmannowskim. Hartmann powiedział gdzieś, że gdyby spirytyzm był czymś prawdziwym, to potrzebowałby on tylko wstawić nowy rozdział do swego metafizycznego systematu, i jak się zdaje, Aksakow podziela to mniemanie. Mnie zaś się zdaje, że znaczenie spirytystycznych faktów jest o wiele większe; rozdział, wstawieniu którego Hartmann nie może się już opierać, rozerwałaby całkowicie ogniwa tego systematu. Hellenbach już dowiódł, że z chwilą wkroczenia we wszechświatową formułę — spirytyzmu — co dzisiaj nie zależy już od naszej dobrej woli — przedewszystkim pesymizm, który jest u Hartmanna bezwzględny, — musiały zmienić się w transcendentalny optymizm. Spirytyzm obłamuje niejako ostrze wyrokowi, jaki Hartmann wydaje o świecie i usuwa grunt z pod związanej z tym wyrokiem nauki o rezygnacji woli.