Strona:Karol du Prel - Spirytyzm (1908).djvu/90

Cała fenomenologia nieświadomego musi być przerobioną, gdyż Hartmann ma w niej tylko dwa źródła nieświadomego: fizjologiczne nieświadome oddzielnych osobników i metafizyczne nieświadome bezwzględnego ducha; transcendentalny podmiot staje się wszakże trzecim źródłem, które wytrysło właśnie z nadzwyczajną siłą za sprawą Aksakowa. Etyka, którą Hartmann usiłuje bezowocnie uzasadnić, znajduje swoje uzasadnienie właśnie w metafizycznym indywidualizmie; kategoryczny imperatyw staje się mianowicie głosem transcendentalnego podmiotu. Cała teorja religji zostaje przez to przekształconą. Estetyka nawet nie może uniknąć tego ogólnego losu, gdyż nieświadomość w twórczości musi być wyprowadzoną ze źródła podmiotu transcendentalnego. Wreszcie przez to nowe uzasadnienie indywidualizmu nie tylko filozofja Hartmanna, ale cała filozofja wogóle ulegnie zmianie, a filozofja świata stanie się przedewszystkim filozofją człowieka i jego przeznaczenia; niezmiernej doniosłości konsekwencje praktyczne tej zmiany spowoduje przekształcenie całkowite stosunków społecznych w zupełnie innym kierunku, niż to mogła spra-