egzystencji odbywa się gdzieś het! za chmurami. Nie widać słońca, nie widać i cienia, a jednak mroczy się coraz bardziej naokoło. Stąd wszędzie niepewność i trwoga oczekiwania
[1].
Kto wedle Bogusławskiego trzyma przed oczyma okopcone szkiełko, rzecz to jasna bez nadmiernego komentarza: młode pokolenie. Dla Tetmajera tę samą rolę, co Bez dogmatu, odegrały Emancypantki Prusa. Po śmierci ich twórcy zwierzał się on na ten temat Anieli Zagórskiej:
Emancypantki nie są powieścią — są spowiedzią duszy, spowiedzią każdego osobno, spowiedzią pisarza. Co do mnie — nie dostałem rozgrzeszenia. Gdybym był tę powieść przeczytał w 1894, nie byłbym napisał ani
Anioła śmierci, ani
Panny Mery, ani głupiego
Zatracenia. Można było pisać głupstwa przed
Emancypantkami, ale nie wolno po
Emancypantkach. Na końcu rozumie się nazwisko Abecadłowski, Zetkiewicz etc. To nie jest powieść i to nie są osoby. To jest nauka o człowieku i o życiu, a to są przykłady [...] Prusa należało w rękę całować i jego pamięci poświęcę edycję
Końca epopei[2].
Te wielkoduszne słowa — wielkoduszne pod piórem małostkowego na ogół i obraźliwego Tetmajera — wyglądają na podanie ręki Prusowi, którego opinia o psychologizmie modernistów była przychylna i wyrozumiała. Twierdził autor Emancypantek, że
reforma polegająca: 1-mo na silniejszym uwzględnieniu zjawisk duszy i 2-do na szczegółowym i starannym ich obrabianiu, jest reformą dobrą i już za nią samą należy się wdzięczność nowej szkole
[3].
Na tym tle zastanawia nader powściągliwy sąd Żeromskiego o Bez dogmatu czytanym w odcinkach „Słowa”. Chętnie się nim posługiwał jako podkładką do toczonego aktualnie flirtu z mężatką[4], ale ani ideologii powieści, ani jej warsztatu analitycznego nie traktował serio:
Kwiat lotosu M. Rodziewicz i Bez dogmatu Sienkiewicza poruszają wielkie kwestie religijne, poruszanie których przyprawia mię o śmiech. Sądzę, że pisze się to dla chleba tylko. Czyż to tak można? Na próżno zresztą mówilibyśmy o tych ideach: świat idzie swoją drogą... [...]
- ↑ W. Bogusławski, op. cit., s. 17.
- ↑ K. Tetmajer o „Emancypantkach”, „Warszawa”, 1947, nr 11.
- ↑ B. Prus Kronika tygodniowa. Młoda literatura polska, „Kurier Codzienny”, 1899, nr 15.
- ↑ S. Żeromski Dzienniki III, s. 472 (27 V 1890).
