więc w tym okresie, m.in. surówki, wywołały przyczyny zewnętrzne. Natomiast w latach 1877—1879 sytuacja zmieniła się: eksport wzrósł, malał zbyt wewnętrzny i znów produkcja spadała. Wspomniana już produkcja surówki po pewnym wzroście w latach 1875—1877 wykazywała znów spadek. Szczególnie duże zmniejszenie produkcji miało miejsce w przemyśle wełnianym. O tym właśnie kryzysie w Anglii Marks pisał: „A o tym, jak poważny jest ten zastój, może pan sądzić po strasznej rozpaczy angielskiego filistra handlowego i przemysłowego, który utracił już wszelką nadzieję na lepsze czasy. Nigdy czegoś podobnego nie widziałem, choć byłem w Londynie w 1857 i 1866 roku.”[1] Taki przebieg kryzysu w Anglii przesądził o jego długotrwałości na całym świecie, ponieważ gospodarka angielska wciąż jeszcze odgrywała przodującą rolę.
Również we Francji w 1873 r. wewnętrzne przesłanki do wybuchu kryzysu nie były jeszcze dojrzałe. Mimo to, podobnie jak na wyspach brytyjskich, lata 1873—1879 to we Francji okres kryzysu i depresji. W przeciwieństwie do USA, Niemiec i Anglii przybrał on we Francji najostrzejsze formy w przemyśle włókienniczym, nieco łagodniejsze w przemyśle ciężkim. Wynikało to ze ścisłej zależności przemysłu włókienniczego od eksportu oraz z tego, że przed kryzysem przemysł ciężki nie przeżywał szczególnego rozkwitu. Jak zwykle najbardziej ucierpiał przemysł jedwabniczy, którego wyroby w 75% szły na eksport, nastąpiło również głębokie załamanie w przemyśle bawełnianym. Francuski eksport artykułów włókienniczych w latach 1874—1879 spadał bez przerwy i w ostatnim roku był mniejszy o 30% niż w 1873 r., przy czym eksport tkanin jedwabnych zmalał ponad dwukrotnie.
W Rosji kryzys lat siedemdziesiątych nie był jedynie odbiciem sytuacji w innych krajach. Do 1873 r. bowiem kapitalizm rozwinął się tu tak dalece, że ukształtowały się już wewnętrzne przesłanki powstawania i powtarzania się kryzysów ogólnej nadprodukcji. Bardzo znacznie wzrosło wydobycie węgla kamiennego. Głównym ośrodkiem jednak systemu fabrycznego pozostał przemysł włókienniczy. W latach 1867—1875 zużycie bawełny zwiększało się tu szybciej niż w Europie zachodniej czy w Stanach Zjednoczonych. Kryzys w Rosji, podobnie jak na
- ↑ K. Marks i F. Engels, Listy o „Kapitale”, Warszawa 1957, s. 242.
