federalistyczna oznaczała bezwzględnie więcej swobody, aniżeli centralistyczna. Fakty, przytaczane przez Engelsa odnośnie do centralistycznej republiki francuskiej 1792—1798 r. i federalistycznej szwajcarskiej obalają to. Więcej wolności udzielała rzeczywiście demokratyczna republika centralistyczna, aniżeli federalistyczna. Albo inaczej: największa suma wolności w gminie, prowincji i t. d. jaka tylko znana jest w historji, pochodziła od republiki centralistycznej, nie zaś federalistycznej.
Na fakt ten, jak i wogóle na kwestję federalistycznej i centralistycznej republiki i na sprawy samorządu lokalnego, w naszej propagandzie i agitacji partyjnej nie zwraca się dostatecznej uwagi.
W przedmowie do wydania 3 „Wojny domowej we Francji“ — datowana jest ona 18 marca 1891 r. i pierwotnie wydrukowana była w „Neue Zeit“ — Engels obok intresujących nawiasowych uwag w sprawach, związanych ze stosunkiem do państwa, podaje niezwykle wyraziste zestawienie doświadczeń Komuny. Zestawienie to, pogłębione przez całe doświadczenie 20-letniego okresu, dzielącego autora od Komuny, i specjalnie skierowane przeciw rozpowszechnionej w Niemczech „zabobonnej wierze w państwo“ może być słusznie nazwane ostatnim slowem marksizmu w roztrząsanej kwestji.
We Francji — mówi Engels — po każdej rewolucji robotnicy byli uzbrojeni; „dlatego pierwszym nakazem było dla burżuazji, będącej u steru państwowego, rozbrojenie robotników. Stąd — po każdej zwycięskiej dla robotników rewolucji powstawała walka nowa, która się kończyła porażką robotników“...
Wynik doświadczeń rewolucji burżuazyjnych jest równie zwięzły, jak wymowny. Jądro kwestji między innemi i w sprawie o państwie (czy uzbrojona jest klasa uciśniona?) ujęte jest tutaj znakomicie. A właśnie jądro to najczęściej bywa omijane zarówno przez profesorów, będących na usługach ideologji burżuazyjnej, jak i przez drobnomicszczańskich demokratów. W rosyjskiej rewolucji 1917 r. na „mieńsziewika“, „również — marksistę“ Ceretellego spadł honor (Cavaignack‘a honor) wypaplać tę tajemnicę rewolucji burżuazyjnych. W swej „historycznej“ mowie 9 czerwca Ceretelli
