„Według Hegla — pisał Marks, — proces myślenia, który on przekształca nawet w samodzielny podmiot pod nazwą idei, jest demiurgiem (twórcą) rzeczywistości... Według mnie zaś, przeciwnie, ruch myśli — to nic innego, jak tylko ruch materii, przeniesiony do głowy ludzkiej i przetworzony w niej”. („Kapitał“, t. I, przedmowa do 2 wydania).
W całkowitej zgodzie z tą materialistyczną filozofią i wykładając ją, Fr. Engels pisał w „Anti-Dühringu“ (patrz): — Marks zaznajomił się z tym dziełem w rękopisie. —
...„Jedność świata polega nie na jego bycie, lecz na jego materialności, która jest dowiedziona przez długi i żmudny rozwój filozofii i przyrodoznawstwa... Ruch jest formą bytu materii, nigdy i nigdzie nie było i być nie może materii bez ruchu, ruchu bez materii. Jeśli zapytać... co to jest myślenie i poznanie, skąd się biorą, to zobaczymy, że są one produktami mózgu ludzkiego i że sam człowiek jest produktem przyrody, rozwijającym się w pewnym jej otoczeniu i wraz z nim. Wobec tego, rozumie się samo przez się, że produkty ludzkiego mózgu, będąc wszak w ostatniej instancji także produktami przyrody, nie przeczą pozostałej więzi przyrody, lecz odpowiadają jej“. „Hegel był idealistą, tj. dla niego myśli naszej głowy nie były, mniej lub bardziej abstrakcyjnym odbiciem (Abbilder, odzwierciedleniami, niekiedy Engels mówi o „kopiach“) rzeczywistych rzeczy i procesów, lecz odwrotnie, rzeczy i ich rozwój były dla Hegla odbiciem jakiejś idei istniejącej gdzieś przed powstaniem świata“.
W swoim dziele „Ludwik Feuerbach“, w którym Fr. Engels wykłada poglądy swoje i Marksa na filozofię Feuerbacha i które Engels oddał do druku, przeczytawszy uprzednio stary rękopis swój i Marksa z 1844 — 1845 r., traktujący o Heglu, Feuerbachu i materialistycznym pojmowaniu dziejów, Engels pisze:
„Wielkim podstawowym zagadnieniem każdej a zwłaszcza nowszej filozofii jest zagadnienie stosunku myślenia do bytu, ducha do przyrody... co poprzedza: duch przyrodę, czy przyroda ducha... zależnie od odpowiedzi na to pytanie podzielili się filozofowie na dwa wielkie obozy. Ci, którzy twierdzili, że duch istniał wpierw niż przyroda, którzy więc w ostatniej instancji, tak czy inaczej uznawali stworzenie świata... utworzyli obóz idealistyczny. Inni zaś, którzy za pierwotną uważali przyrodę należą do rozmaitych szkół materializmu“.
Wszelkie inne używanie pojęć (filozoficznego) idealizmu i materializmu wywołuje jedynie zamęt. Marks stanowczo odrzucał nie tylko idealizm, związany zawsze w ten czy inny sposób z religią, lecz i rozpowszechnione szczególnie w naszych czasach stanowisko Hume‘a i Kanta, agnostycyzm, krytycyzm, pozytywizm w różnych
8
