Zubożenie i zrujnowanie ludności wiejskiej tworzy z kolei robotniczą armię rezerwową dla kapitału. W każdym kraju kapitalistycznym część ludności wiejskiej
„znajduje się dlatego stale w stanie przejściowym ku przemianie w ludność miejską czyli rękodzielniczą (tj. nie rolniczą). To źródło względnego przeludnienia płynie stale... Robotnika wiejskiego sprowadza się do najniższego poziomu płacy zarobkowej i stoi on zawsze jedną nogą w bagnie pauperyzmu“. („Kapitał“, I², 668).
Własność prywatna chłopa na ziemię przezeń uprawianą jest podstawą drobnej produkcji i warunkiem jej rozkwitu, osiągnięcia przez nią klasycznej formy. Lecz ta drobna produkcja da się pogodzić tylko z ciasnymi, prymitywnymi ramami produkcji i społeczeństwa. Przy kapitalizmie
„wyzysk chłopów różni się tylko formą od wyzysku przemysłowego proletariatu. Wyzyskiwacz jest ten sam — kapitał. Poszczególni kapitaliści wyzyskują poszczególnych chłopów za pomocą hipotek i lichwiarstwa; klasa kapitalistów wyzyskuje klasę chłopów za pomocą podatków państwowych“. „Parcela (drobny skrawek ziemi) chłopa jest tylko pretekstem, pozwalającym kapitaliście ciągnąć z ziemi zysk, procenty i rentę, przy czym sam właściciel ziemi musi już sobie własnymi siłami wydostawać swą płacę zarobkową“. („Walki klasowe we Francji“).
Zwykłe chłop oddaje społeczeństwu kapitalistycznemu, t. j. klasie kapitalistów, nawet część płacy, staczając się „do poziomu irlandzkiego dzierżawcy — pod postacią właściciela prywatnego“. („Walki klasowe we Francji“ ). Na czym polega „jedna z przyczyn, że w krajach o przeważającej drobnej własności chłopskiej cena zboża jest niższa, niż w krajach o kapitalistycznym systemie produkcji“? („Kapitał“ III², str. 340). Na tym, że chłop oddaje darmo społeczeństwu (tj. klasie kapitalistów) część produktu dodatkowego.
„A więc ta niska cena (zboża i innych produktów rolnych) jest skutkiem ubóstwa wytwórców, lecz w żadnym wypadku nie jest rezultatem wydajności ich pracy”. („Kapitał“, III², 340).
Drobna własność rolna, ta normalna forma drobnej produkcji jest degradowana, niweczona, ginie przy kapitalizmie.
„Drobna własność rolna z istoty swej wyklucza: rozwój społecznych sił wytwórczych pracy, społeczne formy pracy, społeczną koncentrację kapitałów, hodowlę bydła na wielką skalę, stosowanie nauki w coraz wyższym stopniu.
24
