Strona:Lenin - Pamięci Hercena; O dumie narodowej Wielkorusów.djvu/10

śliciela, który dziś nawet przerasta o całą głowę krocie współczesnych przyrodników empiryków i niezliczone zastępy dzisiejszych filozofów — idealistów i na poły idealistów. Hercen doszedł bezpośrednio do materializmu dialektycznego i zatrzymał się przed — materializmem historycznym.
 Właśnie to „zatrzymanie się“ wywołało załamanie duchowe Hercena; po porażce rewolucji 1848 r. Hercen opuścił już Rosję i obserwował bezpośrednio tę rewolucję. Był on wówczas demokratą, rewolucjonistą, socjalistą. Ale jego „socjalizm“ należał do rzędu owych niezliczonych w dobie 48-go roku form i odmian burżuazyjnego drobnomieszczańskiego socjalizmu, które zostały ostatecznie unicestwione przez dni czerwcowe. W istocie rzeczy, nie był to zgoła socjalizm, lecz frazes pięknoduchów, błogie marzenie, w które przyoblekała swą ówczesną rewolucyjność burżuazyjna demokracja, jak również nie wyzwolony jeszcze spod jej wpływu proletariat.
 Załamanie duchowe Hercena, jego głęboki sceptycyzm i pesymizm po r. 1848 były bankructwem złudzeń burżuazyjnych w łonie socjalizmu. Dramat duchowy Hercena był wytworem i odbiciem owej doniosłej w dziejach świata epoki, kiedy rewolucyjność demokracji burżuazyjnej już umierała (w Europie), natomiast rewolucyjność proletariatu socjalistycznego jeszcze nie dojrzała. Nie zrozumieli tego i nie mogli zrozumieć rycerze liberalnej rosyjskiej rozwiązłości języka, przesłaniający teraz swą kontrrewolucyjność kwiecistymi frazesami o sceptycyzmie Hercena. U rycerzy tych, którzy zdradzili rewolucję rosyjską 1905 roku, którzy rozstali się nawet z myślą o wielkiej godności rewolucjonisty, sceptycyzm jest formą przejścia od demokracji do liberalizmu — do tego służalczego, podłego, brudnego i bestialskiego liberalizmu, który rozstrzeliwał robotników w 48-m roku, przywracał zburzone trony, oklaskiwał Napoleona III, do tego liberalizmu, który Hercen przeklinał, nie umiejąc zrozumieć jego istoty klasowej.
 Sceptycyzm był u Hercena formą przejścia od złudzeń „ponadklasowego“, burżuazyjnego demokratyzmu do surowej, nieprzejednanej, niepokonalnej walki klasowej proletariatu. Dowodem są „Listy do starego towarzysza“, Bakunina, napisane rok przed śmiercią Hercena; w 1869 r. Hercen zrywa z anarchistą Bakuninem. Wprawdzie Hercen widzi jeszcze w tym zerwaniu tylko rozbieżność taktyczną, nie zaś przepaść między światopoglądem proletariusza przekonanego o zwycięstwie swej klasy — i drobnomieszczanina, który zwątpił o swym ocaleniu. Wpraw-